یک اسباببازی کوچک چرخان این روزها حسابی سروصدا کرده و در مرکز توجه قرار گرفته است. وسیله ساده و پرطرفداری به اسم «اسپینر» که انواع رنگارنگش پشت ویترین تمام مغازههای تلفن همراه و نیز نوشت افزار فروشی و حتی فروشگاههای مجازی و اینترنتی خودنمایی میکند و توی دست هر کسی، از کوچک تا بزرگ دیده میشود. بعضیها معتقدند با چرخاندن اسپینر توی دست، استرس شان کم میشود و بعضیهای دیگر بدون هیچ دلیلی صرفا به تبعیت از مد، به سراغش رفتهاند. امروز می خواهیم ببینیم این اسباببازی کوچک محبوب چیست، از منظر روان شناسی و روان پزشکی چه کارکرد و تاثیری دارد و طرفداران و مخالفانش درباره آن چه میگویند. با ما همراه باشیـد.
اسپینر چیست و از کجا آمده؟
اسپینر (Fidget spinner) وسیلهای است که به اسباببازی کاهش استرس معروف شدهاست. یک اسپینر معمولی دو یا سه شاخه دارد و تقریبا ستاره شکل است. کاربر پدی را که در مرکز آن قرار دارد، با دو انگشت نگه میدارد و با یکی از انگشتان به یکی از سه پره آن ضربه می زند؛ به این ترتیب، اسپینر حول یک مرکز ثقل شروع به چرخیدن میکند. اختراع این وسیله را به یک مهندس شیمی به اسم «کاترین هتینگر»، نسبت میدهند. خانم «هتینگر» درخواست ثبت این اختراع را در سال 1993 ارائه کرد. او در مصاحبهای گفته ایده این اسباببازی وقتی به ذهنش خطور کرده که یک بچه به طرف پلیس سنگ پرتاب کرده است. او بعد از دیدن این اتفاق تصمیم میگیرد وسیلهای بسازد که کودکان بتوانند با آن انرژی خود را به روش صلحآمیزی تخلیه کنند. اما کاترین در مصاحبه دیگری ماجرا را اینطور تعریف می کند که ایده این وسیله را هنگامی که از نوعی بیماری خودایمنی رنج میبرده، پروراندهاست. او در دوران بیماریاش به دلیل ضعف جسمانی نمیتوانسته با دختر کوچکش بازی کند، برای همین کاردستیهای مختلفی برای سرگرم کردن او میساخته و کمکم با استقبال دیگران به ساختن این وسیله روی آوردهاست. قصههای دیگری هم درباره ایده اولیه ساخت این وسیله وجود دارد و معلوم نیست کدامشان واقعی است اما اسم «کاترین هتینگر» بهعنوان خالق این اسباببازی در بسیاری از منابع انگلیسیزبان دیده میشود. هرچند در حال حاضر، وضعیت پتنت (حق ثبت اختراع) اسپینر مشخص نیست اما در برخی منابع، گفته شده فردی به نام «اسکات مک کاسکری» درسال 2016 به ساخت گسترده اسپینر روی آورده و این اسباببازی در سال 2017، ترند جهانی شده است.
موافقان اسپینر چه میگویند؟
موافقان اسپینر میگویند همه ما درمواقع بیقراری و استرس، حرکات کوچکی داریم که به آرامش مان کمک میکند؛ بعضیها با موهایشان بازی میکنند، بعضیها ناخنهایشان را میجوند و بعضیها هم پاهایشان را تکان میدهند. اسپینر وسیله ای است که میتواند دستهای ما را درگیر و ذهنمان را از موضوع استرسزا دور کند، بدون اینکه پیامد منفی ناخن جویدن و کشیدن موها را بهدنبال داشتهباشد. کم کردن استرس و اضطراب، افزایش توجه و تمرکز بهویژه در افراد بیشفعال یا حتی کسانی که بعد از حادثهای دچار اضطراب شدهاند، در کنار جلوگیری از عادتهایی مثل ناخن جویدن، از جمله مزایایی است که برای اسپینر برمیشمارند. طرفداران اسپینر حتی ادعا میکنند این اسباببازی به کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی (ADHD) و اوتیسم کمک میکند؛ با این استدلال که بسیاری از مبتلایان به ADHD به یک محرک دایم نیاز دارند و اسپینر به آنها برای تمرکز کردن کمک میکند، همچنین با این توضیح که آن دسته از کودکانی که دست و پاهای خود را بیشتر از دیگران تکان میدهند نسبت به آنهایی که هیچ فعالیتی ندارند، عملکرد بهتری از خود نشان میدهند، معتقدند استفاده از وسیلهای مثل اسپینر از این نظر برای کودکان مبتلا به بیشفعالی سودمند است. ناگفته پیداست که ما در این مطلب، صرفا نظر موافقان را به خوانندگان منتقل میکنیم و صحت آنها را تأیید نمیکنیم.
مخالفان اسپینر چه میگویند؟
طرفداران اسپینر، این وسیله را همان معجزه خواستنی و غایب برای ترک اعتیاد به اسمارتفونها میدانند؛ ابزاری که انگشتان را مشغول نگه میدارد تا فرد دیگر برای لمس کردن نمایشگر تلفن هوشمندش وسوسه نشود. اما مخالفان میگویند اسپینر هم وسیلهای اعتیادآور است و فایدهای ندارد جز ایجاد یک وابستگی جدید. این نظریه کار را به جایی رسانده که بسیاری از مدارس ایالات متحده آمریکا و انگلستان، همراه داشتن اسپینر را ممنوع کردهاند. این ابزارها باعث نوعی برهمریختگی اقتصادی هم شدهاند؛ تولید یک اسپینر بسیار کم هزینه است اما فروشندگان از تب به وجود آمده در بازار استفاده میکنند و آن را چندین برابر قیمت اصلیاش میفروشند. در این بین بعضیها هم تلاش می کنند از آب گلآلود ماهی بگیرند و با عرضه اسپینرهای لوکس، مبالغ هنگفتی به جیب میزنند. آنها همچنین معتقدند در زمان کوتاهی که استفاده از اسپینر رایج شده، مطالعه و پژوهش معتبری درباره فواید آن صورت نگرفته و اینهمه صحبت از مزایای آن بازار گرمی است. حوادث گزارش شده از اسپینر هم دلیل دیگری برای مخالفت با آن است. باتریهای لیتیوم-یونی ارزانقیمت اسپینرها مقدار زیادی انرژی در خود ذخیره میکند و این انرژی اگر یک باره آزاد شود، به آتشسوزی و انفجار منجر میشود.
یادداشت «مصلح میرزایی» دانشآموخته روانشناسی بالینی از انستیتو روان پزشکی ایـران درباره اسپینر
اسپینرها؛ اسباببازی یا متمرکزکننده حواس؟
سازندگان اسپینرها با تبلیغات و ترفندهای اقتصادی، مشتریان زیادی در سراسر جهان و ایران پیدا کرده اند و حتی عدّه ای با اغوای مدارس، همراه داشتن آن ها سر کلاس را مجاز اعلام کرده اند. سازندگان و ذی نفعان اسپینرها، مدّعیِ مفید بودن آن ها در کاهش مشکلات روانشناختی افراد و به ویژه کودکان هستند. مثلا ادعا شده که اسپینرها به کاهش استرس و اضطراب منجر می شوند و به کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه برای داشتن توجه و تمرکز بیشتر و نیز آرامش بخشی به کودکان مبتلا به اوتیسم (درخودماندگی) کمک می کنند؛ امّا جالب است بدانید این ها فقط ادّعاست و تاکنون نه تنها هیچ پژوهش علمی موثقی، مفید و درمان بخش بودن این اسباب بازی ها را تایید نکرده است بلکه به عقیده برخی از کارشناسان، استفاده از آن ها برای کودکان مبتلا به مشکلات توجه و تمرکز (اختلال ADHD) به حواس پرتی بیشتر منجر می شود.
هنوز هیچ مطالعه علمی، بر ادعاهای اسپینری صحـه نگذاشته
یادمان نرود که علم از تجربه بسیار سود می برد، ولی فقط تجربه هایی که از آزمون علمی سربلند بیرون می آیند مجوز علمی می گیرند؛ برای مثال، اگر در بررسی های علمی نشان داده شود که این اسباب بازی به طور قابل ملاحظهای به کاهش مسائل روحی یا افزایش احساسات و عواطف مثبت منجر می شود یا هوش و حواس کودکان را تقویت می کند، آن گاه می تواند برای عده زیادی منشأ خیر و سلامتی شود. در حال حاضر، ادعای مفید بودن اسپینرها صرفاً بر اساس گفته های برخی مصرف کنندگان است. در رشته های پزشکی و توان بخشی مثل کاردرمانی و روان شناسی بالینی که با مشکلات جسمی، حرکتی یا روان شناختی افراد سر و کار دارند، هم به ابزارها اعتقاد دارند، هم ابزار ابداع می کنند؛ ولی این مسئله بر اساس اصول علمی است نه حدس و گمان های آزمایش نشده.
نباید به ابزارهایی مثل اسپینر، دل خوش کنیم
به قول پروفسور «مارک اشتاین»، استاد روان شناسی دانشگاه واشنگتن و صاحب نظر در زمینۀ ADHD خطر بزرگ تر این است که اسپینرها نه تنها ممکن است حواس کودکان را بیشتر پرت کنند، بلکه ممکن است حواس والدین را هم از درمان و مداخلات موثق و علمی پرت و آن ها را به چیزی دل خوش کنند که از ابتدا بی اساس بوده است. اسپینرها بیشتر سرگرم کننده هستند و در واقع از قاعدۀ مد روز تبعیت می کنند. بی شک ناآگاهی عمومی، تمایل جامعه به ویژه نوجوانان و جوانان به مدهای روز و چرخش ارزش های خانواده ها به سمت راحت و آسان و فستفودی کردنِ همهچیز، در استقبال از این گونه ملعبه های توخالی موثر است.
و اما توصیه؛ تا جایی که می دانیم و می شود نتیجه گرفت: اسپینرها، نه تنها برای کاهش استرس یا افزایش تمرکز موثر نیستند، بلکه ممکن است مخل تمرکز هم باشند.
نگاهی بر اسباب بازی های آرامش بخش
درباره اسباب بازی هایی با ادعای آرامش بخشی و جمع کردن حواس، قبل از اسپینرها مثل توپ های استرس، مطالعه ای روی 29 دانش آموز 12 ساله در مقطع ششم دبستان نشان داده که استفاده از آن ها برای برخی دانش آموزان و در برخی تکالیف، اندکی سودمند است؛ بنابراین نه همه دانش آموزان سود می برند و نه در همه تکالیف موثر است. همچنین در این مطالعه بر رعایت انضباط کلاسی تاکید زیادی شده و نویسنده نتیجه گرفته بود تا رسیدن به نتایج متقن هنوز راه زیادی در پیش است و باید مطالعاتی مشابه روی دانش آموزانی از مناطق و فرهنگ های مختلف انجام شود تا بدانیم چه نوع اسباب بازی هایی احتمالاً به کدام دانش آموزان و کدام مدارس می توانند کمک کنند. حتی سبک یادگیری افراد هم موثر است؛ برای مثال در تکالیف گروهی، این توپ ها به ویژه برای دانش آموزانی با سبک یادگیری حرکتی که نیازمند تحرک بیشتر در حین یادگیری هستند، موثرتر از بچه های دیگر بود. نکته ای که درباره توپ های استرس در مقایسه با اسپینرها باید دانست این است که کسی که از توپ های استرس استفاده می کند نیاز نیست آن را ببیند؛ ولی اسپینرها نیازمند دیدن و هماهنگی دست و چشم هستند و شاید این عاملی باشد که اسپینرها بر خلاف ادعای موجود نمیتوانند حواس را در کلاس جمع کنند چون فرد نمی تواند همزمان هم به اسپینر توجه کند، هم به کلاس. همین مسئله باعث شده عده ای به فکر ساختن اسپینرهایی باشند که به قول خودشان اثرات مثبت بیشتر و اثرات منفی کمتری برای فرد و اطرافیان داشته باشد که هنوز نمی توان درباره آن نظر داد. شاید بهترین موضع این باشد که انتقادی فکر کنیم؛ یعنی حواسمان به ادعاهای بی اساس باشد و زودباور نباشیم؛ منطقی فکر کنیم و منتظر باشیم افراد محقق و بی طرف روی این اسپینرها بیشتر مطالعه کنند تا درستی و نادرستی هر ادعایی را به محک آزمایش بگذارند.
گفتوگو با «دکتر محمدرضا فیاضی بردبار»، روان پزشک، درباره اسپینر و تاثیرات مثبت و منفیِ این اسباببازی کوچک
بیضرر اما بدون تاثیر مثبت!
مهین ساعدی- دکتر محمدرضا فیاضی بردبار، عضو مرکز تحقیقات روان پزشکی و علوم رفتاری دانشگاه علوم پزشکی مشهد، با تاکید بر بی ضرر بودن «اسپینرها» می گوید: «در حقیقت در مورد باید و نبایدِ استفاده از اسپینرها، هنوز مستندات علمی زیادی وجود ندارد، چرا که وسیله نوظهوری است و فعلا هر آن چه بیان می شود، در حد فرضیه است. اما منطق بیان شده برای کاربرد آن، بی ربط به نظر نمی رسد و مطمئنا ضرررسان نخواهد بود.»
اگر به تخلیه هیجانات منفی کمک کند، مفید است
دکتر فیاضیبردبار با رد این نظر که «استفاده از این وسیله در دراز مدت، حواس و تمرکز را پرت و آشفته می کند» می گوید: «استفاده از هر وسیله ای در ابتدا به علت آشنا نبودن با سازوکار آن می تواند باعث حواس پرتی شود ولی به نظر می رسد «اسپینرها» بیشتر باعث تمرکز و دوری از اضطراب می شوند تا عاملی برای حواس پرتی باشند، چرا که خیلی از استفاده کنندگان گزارش می دهند برای آن ها عامل موثری در کاهش اضطراب بوده است. معمولا هر فرد یک الگوی رفتاری برای کنترل اضطراب مثل تکان دادن پا، بازی کردن با مو، ناخن جویدن و ... نشان می دهد که این کار تکراری شاید به لحاظ روان شناختی پسندیده نباشد اما به کاهش استرس فرد کمک می کند. اگر اسپینرها بتوانند جایگزین پسندیده تری برای این قبیل رفتارها باشند، می شود گفت وسیله های مفیدی هستند.»
چیزی شبیه تنآرامی و ذهنآگاهیِ چینیها
دکتر فیاضی بردبار با اشاره به سازوکار این وسیله که چیزی شبیه یوگاست، می گوید: «عملکرد این وسیله به روش های آرامبخشی و کاهش اضطراب طب چینی شباهت دارد که مثبت تلقی می شود. کاربرد دیگر این وسیله که البته روش نابالغی به حساب می آید، استفاده از آن به عنوان «اُبژه جایگزین» است، یعنی در مواقعی که فرد برای به آرامش رسیدن به افراد، اشیا، مکان و... دلبستگی هایی دارد و برای مدتی از آن ها دور می شود، می تواند از جایگزینی مثل اسپینر استفاده کند. در عین حال خیلی اوقات پیش می آید که فرد باید روی مسئله مهمی تمرکز کند اما حواشی موجود باعث می شود نتواند موفق عمل کند. یعنی افکار جزئی مانع از تمرکز روی فکر اصلی می شود که این وسیله می تواند هوشیاری های سرگردان فرد را جمع و به تمرکز وی کمک کند.»
تاثیر اسپینر بر بیشفعالی شاید، بر اوتیسم هرگز
دکتر فیاضی بردبار درباره تاثیرگذاری این وسیله بر افراد بیش فعال و اوتیسم هم می گوید: «مطالعه ای با نگاه به اسپینر، روی کودکان مبتلا به بیش فعالی صورت گرفته است اما نتایج قطعی ارائه نشده. می توان گفت در بعضی جاها و شرایط ممکن است کمک کند اما به هیچ عنوان راه حل قطعی محسوب نمی شود. اما درباره اوتیسم؛ با هیچ منطقی نمی توان پذیرفت که کمک کننده باشد؛ چراکه اوتیسم، یک بیماری بسیار پیچیده است و درمان کاملا موثری ندارد و در حقیقت به خاطر لاعلاج بودن، گاهی خانواده و درمانگران عمیقا درمانده می شوند و خانواده و کاردرمانان از هر وسیله ای استفاده می کنند تا بهبودی هرچند اندک به وجود بیاید. به همین دلیل، موثر بودن اسپینر در بیماری اوتیسم، کذب است. در پایان، برای اطمینان از موثر بودن آن مانند سایر روش های درمانی، به طور قطع باید به مطالعات علمی رجوع کرد که البته درباره اسپینرها این گونه مطالعات فعلا بسیار کم است و گاهی به دلیل مقاصد تجاری، نتایجی بزرگ نمایی می شوند که هنوز اطمینان کافی در موردشان وجود ندارد.»
* برای نوشتن این مطالب از وبسایتهای «دیجیاتو»، «دیجیمگ» و «ایستگاه بازی حرفهایها» کمک گرفته شده.