توجه ویژه به اخلاق خانوادگی، اصول همسرداری و تربیت فرزند در سیره پیامبر اکرم (ص) یکی از موضوعاتی است که سعادت هر جامعه ای را در پی خواهد داشت. به مناسبت میلاد حضرت محمد (ص) در ادامه درس هایی از سیره اخلاقی پیامبر (ص) در گفت وگو با حجت الاسلام دکتر رضا مهکام، روان شناس بالینی و مسئول آموزش انجمن روان شناسی حوزه علمیه قم مطرح می شود که باید برای همه ما، الگو و سرمشق باشد.
حضور آراسته در کنار دوستان و آشنایان
یکی از جنبه های درس آموز سبک زندگی پیامبر (ص)، نحوه ارتباط ایشان با اعضای خانواده و مردم بود.
در کتاب های معتبر روایی همچون سنن النبی بارها به این مهم اشاره شده است که پیامبر (ص) وقتی با دیگران گفت و گو می کردند تا جایی آن را ادامه می دادند که طرف مقابل دیگر تمایلی به صحبت نداشته باشد. پیامبر (ص) در این مواقع به سوالات افرادی که به ایشان مراجعه می کردند، یک به یک پاسخ می دادند و در کنارشان می نشستند تا سوالات تمام شود. این سیره رفتاری نشان می دهد پیامبر (ص) چقدر مهربان و مبادی آداب بودند و با اطرافیان و اصحاب شان انسان دوستانه برخورد می کردند. در روایات داریم هر وقت پیامبر اکرم (ص) به دیدار اصحاب می رفتند، موهایشان را شانه می کردند، عطر می زدند و می فرمودند خداوند انسان هایی را دوست دارد که علاوه بر خانواده، در کنار دوستان و آشنایان شان هم با آراستگی و پاکیزگی حضور یابند.
خودمانی بودن پیامبر (ص) با عامه مردم
پیامبر (ص) در مسائل مختلف و شرایط گوناگون با اعضای خانواده شان بر مبنای حفظ احترام متقابل برخورد می کردند و تا لحظه رحلت شان، هیچ برخورد تندی از جانب پیامبر (ص) با همسر، فرزندان و حتی اصحاب و غلامان دیده نشده است. در روایات آمده است وقتی فرد غریبی به شهر مکه وارد می شد که در عمرش پیامبر (ص) را ندیده بود، به محض ورود به مسجد نمی توانست پیامبر (ص) را از روی لباس یا جایگاهی که در مسجد نشسته است، بشناسد و می پرسید: «کدام یک از شما پیامبر گرامی اسلام (ص) است؟» این نشان دهنده خودمانی بودن پیامبر (ص) با عامه مردم است و این یکی از صفات بارز ایشان بود که در لحظه لحظه زندگی شان به آن پایبند بودند.
اهمیت فوق العاده خانواده برای پیامبر (ص)
اگر بخواهیم به طور اختصاصی وارد بحث خانواده و سیره پیامبر (ص) در این زمینه بشویم به غیر از نکاتی که تا این جا مطرح شد، اولین گام، بیان این حدیث از ایشان است که فرمودند: «بهترین شما فردی است که برای خانواده اش بهتر باشد و من از همه شما برای خانواده ام بهترم.» این حدیث نشان از اهمیت فوق العاده خانواده در کلام و رفتار پیامبر (ص) دارد و به همین دلیل است که در سیره ایشان می بینیم برای احترام به کرامت زنان، همیشه با همسران شان محترمانه و مهربانانه رفتار می کردند و غیر از رفتارهای پسندیده، رفتاری از ایشان دیده نشده است.
همدلی قابل توجه با اعضای خانواده
اگر خانواده را مجموعه کوچکی به شمار آوریم که رفتار صحیح زن و شوهر و فرزندان با یکدیگر، آن را صفا می دهد و همدلی میان افراد، آن را قوام و استحکام می بخشد، نمونه عالی این رفتار در خانه حضرت محمد (ص) دیده می شود. پیامبر خدا (ص) هنگامی که در خانه بودند، از هر نوع غذایی که فراهم می کردند، می خوردند و از آن چه خدا حلال کرده است، همراه خانواده و خدمتکاران تناول می کردند و هرگز از غذایی بدگویی و مذمت نمی کردند. از جلوه های بارز این همدلی، اختصاص وقتی برای خانواده بود. پیامبر (ص) با آن همه اشتغالات و درگیری های مختلف اجتماعی، وقتی داخل خانه بودند، اوقات خویش را به سه بخش تقسیم می کردند و غیر از وقت خاص برای خدا و عبادت و کارهای شخصی خویش، بخشی را هم مخصوص خانواده قرار می دادند. روشن است این گونه حضور عاطفی در خانه و انس با خانواده، در قوام کانون زندگی بسیار موثر است.
تنبیه به شیوه پیامبر (ص)
پیامبر (ص) در برخورد با فرزندان شان هم بسیار با محبت رفتار می کردند. زمانی که اشتباهی از دیگران به خصوص اهل خانه شان سر می زد، سعی می کردند با جملاتی حکیمانه فرد را متوجه اشتباه خود بکنند تا هم به اشتباهش پی ببرد و هم به شخصیتش برنخورد. برای نمونه زمانی که یکی از غلامان نوجوان پیامبر (ص) برای کاری از خانه بیرون رفته بود و دیر برگشت، پیامبر (ص) به او فرمودند: «اگر از عقاب الهی نمی ترسیدم، تو را با این چوب مسواک می زدم!» این جمله پیامبر (ص) هم به پدر و مادر ها این مفهوم را منتقل می کند که تنبیه فرزند، عقاب الهی را در پی خواهد داشت و هم اشاره می کند به چوب مسواک. چوب مسواک، چوب بسیار باریکی است در اندازه خودکار که با آن دندان ها را مسواک می زنند؛ بنابراین پیامبر (ص) قصد تنبیه بدنی آن نوجوان را نداشته بلکه این موضوع را به او فهمانده که رفتارت مستوجب تنبیه بوده است و تو باید متوجه اشتباهت بشوی و آن را تکرار نکنی.
واکنش پیامبر (ص) به گریه کودکان
پیامبر (ص) توجه ویژه ای به عواطف کودکان داشتند و برای آن ها احترام خاصی قائل بودند. آن روایت معروف که پیامبر (ص) در مسجد نمازشان را سریع خواندند و اصحاب پرسیدند آیا قرار است وحی نازل شود که نماز را به این سرعت خواندید و پیامبر در پاسخ فرمودند: «آیا صدای گریه کودک را نشنیدید؟»، نمونه ای بارز از توجه ویژه پیامبر (ص) به عواطف کودکان است.