شاه در نگاه اسدا... علم

روایت‌های بی شماری در کتاب‌های تاریخی است که گواهی می‌دهد دوستان شاه در برخوردها و تجربه‌هایشان او را طور دیگری می‌دیدند: «شاه از هر چه مطالعه است متنفر است». این تصویری است که «اسدا... علم» از محمدرضا ارائه می‌دهد. اسدا... علم متولد مرداد ۱۲۹۸ در بیرجند، یکی از مهم‌ترین چهره‌های سیاسی دوران محمدرضا پهلوی، وزیر دربار و نخست‌وزیر ایران بوده است. علم در خاطراتش محمدرضا را فردی معرفی می‌کند که نظراتش به‌سرعت تغییر می‌کرد. او در خاطرات روز یک شنبه ٤ خرداد ١٣٤٨، می‌نویسد: «...چند وساطت برای چند بیچاره کردم. برای یکی دل شاهنشاه سوخت. با تلفن از نخست‌وزیر جریان را سؤال فرمودند. او چیزی علیه آن بیچاره گفت و نظر شاه را تغییر داد، به‌طوری‌که وساطت من تأثیر نکرد. باری قدری فکر کردم که حکومت فردی واقعاً شدید است و منطقی نیست. درست است که این شاه عادل و مرد خداست ولی یک گزارش غلط نظر او را تغییر می‌دهد.»

 

 

 

 

 

می‌خواهم یک کارمند ساده باشم

شاه در همه عمر حکومت کوتاهش، به زعم دوستان و دشمنان خود، آدم متزلزل و بی‌تصمیمی بود. شاید زیستن زیر سایه سنگین پدری دیکتاتور و مقتدر او را ترسو و ضعیف بار آورده بود. دکتر «عباس میلانی» استاد علوم سیاسی دانشگاه «استنفورد» نزدیک یک دهه است که مشغول نگارش کتابی درباره زندگی شاه است. متن زیر بخشی از یک سخنرانی است که به صورت گفتاری انگلیسی چندی پیش به کنفرانس دانشگاه آکسفورد ارائه شده بود. در بخشی از این مقاله عباس میلانی درباره تزلزل شخصیتی شاه و توهم و دوشخصیتی بودن او می‌گوید: «... اغلب فرار را بر قرار ترجیح می داد. برای مثال، بین سال ۱۳۲۰، که بر تخت سلطنت نشست، تا زمان کودتای ۲۸ مرداد که خروج زود هنگامش از ایران کل کودتا را در معرض شکست قرار داد، شاه دست کم پنج بار، به روایت اسناد سفارت آمریکا و انگلیس و راویان موثق دیگر، در آستانۀ خروج از ایران بود. پس از مدتی به راستی باور داشت که همه‌دانی خطاناپذیر است و همه چیز را بهتر از همه کس می‌داند.» می‌گویند شاه دارو مصرف می‌کرد، داروهای اضطراب آور که یکی از عوارضش بی تصمیمی و تزلزل شخصیت بود. اما به قول دکتر میلانی«شاه سال ها پیشتر از آن که به استفاده از این دارو ناچار شود، در لحظه های بحرانی زندگی سیاسی اش، مضطرب و افسرده می شد. دودلی و تردید نشان می‌داد، نه تنها از تصمیم‌گیری قاطع عاجز می‌ماند، بلکه در اساس، اضطراب بحران را برنمی‌تابید.» یک بار در حین یک بازی خانوادگی وقتی قرار شده بود همه حاضران شغل مورد علاقه‌شان را که دوست داشتند به آن مشغول باشند، بگویند شاه در کمال ناباوری اطرافیان گفت: «دلم می‌خواست رئیس یک اداره دولتی باشم. از صبح تا عصر کار کنم. بعد مدتی فراغت ورزش داشته باشم. بعد هم به منزل بروم و اندکی تلویزیون تماشا کنم و اول شب هم بخوابم.» به نظر می‌رسد این دقیقاً چیزی بود که با شخصیت درونی او سازگار بود اما از بد مردمان زمانه، او شاه یک مملکت شده بود.

تحلیل یک شخصیت دوگانه

شاه زیر سایه ترسناک و بزرگ و وحشت‌زای پدری بزرگ شده بود که شنیدن نامش هم تن خیلی‌ها را به لرزه می‌انداخت. رابطه‌ای خالی از مهر و عطوفت که بعدها فرح، بی‌مهری پدرانه او به فرزندانشان را به آن ربط می‌دهد: «درست در سال هایی که شاه به مهر پدری نیاز داشت، پدرش در صحنه‌ای سوای زندگی فرزندش مشغول بود. حتی وقتی که در صحنه خانوادگی حضور داشت، به سیاق سلوک قزاقی‌اش، از نشان دادن محبت و ابراز علاقه به فرزندانش، به خصوص به پسرها، عاجز بود. چنین عملی را نه شایسته خود، نه برازنده پسرانش می‌دانست. می‌گفت در آن ها سلوک زنانه می‌آفریند. ملکه فرح پهلوی ناتوانی شاه در ابراز محبت به ویژه از طریق بوسه و نوازش پدرانه، به فرزندانش را به همین بی مهری رضاشاه تأویل می‌کند.» شاید همین خلأ حضور نداشتن پدر بود که باعث شد محمدرضا داستان‌هایی بسازد درباره تجربیات به ظاهر معنوی‌اش، داستان‌هایی که روان ناامن و ترسیده او را آرام کند، شاید او به واسطه این چیزها باور می‌کرد کسی مراقب اوست و از او حفاظت و حتی رسیدن او به قدرت را تایید می‌کند کاری که پدرش هیچ‌گاه برای او نکرده بود. او پسری بود که در برابر قد بلند و چشمان نافذ پدرش، موجودی کوتاه و حقیر شده بود و این حقارت تا پایان عمر منشأ بسیاری از رفتارهایش شد.