به بهانه هفته میراثفرهنگی، نگاهی به باغهای ایرانی ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو
تعداد بازدید : 156
سایهسار دلانگیز باغهای ایرانی
گردشگری
نویسنده : نسیم سهیلی | روزنامه نگار
حتما برایتان پیش آمده که برای تمدد اعصاب و تفریح به باغهای سرسبز بروید. سایهسار خنک درختان، جوی آبهای روان، هوای لطیف و عطر گل و گیاهی که سراسر باغ را پر کرده، دلنشین و دلچسب است. حالا اگر این باغ ها با طراحی متنوع و سبک منحصر به فرد معماری ایرانی هم پیوند خورده باشد، زیبایی دوچندانی خواهد داشت؛ ترکیبی که بیشتر باغهای تاریخی ایرانی از آن بهرهمندند. باغ های کشورمان بهطورمعمول در زیبایی و معماری، زبانزد دنیا هستند و همین خصوصیات باعث شده تا این باغها از استانهای فارس، اصفهان، کرمان، خراسان جنوبی، یزد و مازندران در فهرست جهانی یونسکو به عنوان میراث طبیعی جای گیرند. امروز و در واپسین روزهای هفته میراث فرهنگی که از جمعه، ۱۸ مه مصادف با ۲۸ اردیبهشت ماه شروع شده، گشت و گذاری خواهیم داشت در چند باغ برتر ایرانی.
نگاهی به ویژگیهای باغهای ایران
باغ های ایرانی نمونه های خوبی از تلفیق تاریخ و فرهنگ، هنر و معماری و طبیعت، همچنین بهترین نمونه از سازگاری و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت است. عناصر آب، گیاه و معماری شاخصه اصلی آن هاست که در کنار هم، تصویری ایدهآل از یک باغ ارائه میدهد. از جنبه هندسی، طرح کلی تمامی باغ های ایرانی منظم بوده و قاعده آن ها مستطیل یا مربع است. این باغ ها توسط دیوارهای بلند محصور شده و از نظر کسانی که پشت این دیوارها قرار گرفته اند، داخلشان مانند گنجینه ای پنهان است. درختهای متنوع، گلهای رنگارنگ، آب و جوی و آبنما و کوشک یا ساختمان اصلی، عناصر مهم باغ های ایرانی را تشکیل داده است. برای ایجاد سایه، در باغهای ایرانی از درختان سایه افکن استفاده میشده، گذرگاههای باغها را باریک تر انتخاب می کردند و به این ترتیب، دالان سرپوشیدهای از درخت میساختند؛ انواع کاج، نارون، صنوبر، مو و.... به جز درخت و سایهسار آن، گل ها نیز عناصر زیباییبخش باغ ها بودند که جایگاه شان در پای درختان بود؛ گلهایی که به جز معطر بودن از گلبرگ های شان هم برای مربا و مصارف دارویی استفاده می شد. اما مهم ترین عنصر در باغ ایرانی آب است. به همین دلیل معماران ایرانی به زیبایی هرچه تمام تر آب ها در دل این باغ ها گسترانده اند و در کل باغ جاری می شده است. انعکاس زیبایی های باغ در آب حوضچه ها و استخرها نیز زیبایی بصری و القای حس آرامش به وجود می آورده. همچنین نقش آب در تابستان ها بسیار چشمگیر بوده است؛ فواره های باغ در روزهای گرم و خشک تابستان، باعث افزایش رطوبت می شده و فضای فرح بخشی را ایجاد می کرده است.
پیشینه باغسازی در کشورمان
پاسارگاد، کهنترین باغ ایران
نخستین و قدیمیترین باغ ایرانی را «باغ پاسارگاد» که الگوی معماری باغهای با شکوه ایرانی خوانده می شود، می دانند. این باغ در پاسارگاد، مرکز شاهنشاهی کوروش هخامنشی در ۱۳۵ کیلومتری شیراز قرار داشته. با توجه به شبکه منظم مسیر سنگفرش آبروها میتوان ادعا کرد که شکل چهار باغ و نظم چهار قسمتی، در این جا به ظهور رسیده است و در دوران پس از اسلام منشأ باغهای چهار قسمتی اسلامی بوده است. کتیبههای موجود نشان میدهند که کوروش، شخصا طراحی این باغ را انجام داده و شکل کاشت درختان و هندسیسازی باغ را شکل داده است. امروز این باغ به عنوان یکی از 9 باغ ایرانی در فهرست میراث ملموس یونسکو به ثبت رسیده است. پس از ساسانیان و با استقرار تمدن اسلامی، در سامره و اندلس باغهایی احداث شد که همچنان از باغهای ساسانی الگوبرداری کرده بود. اما بسیاری از محققان، با شکوهترین عصر باغسازی در ایران را دوره صفویه میدانند. در این دوره، باغ ها در گستره شهر به عنوان ابزاری برای شکل دادن ساختار فیزیکی شهر استفاده می شدند و همچون منظومهای سبز، ساختار شهر را تحت تأثیر قرار میدادند.
مرور باغهای کشورمان
که ثبت جهانی شدند
مجموعه باغ های ایرانی به عنوان سیزدهمین اثر ایران در میراث جهانی یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی ثبت شده است. باغ های پاسارگاد، ارم، چهل ستون، فین، عباسآباد، شازده، دولتآباد، پهلوانپور و اکبریه، باغ های جاودانِ ایرانی در یونسکو هستند. درگزارش یونسکو آمده است: «این باغها از نظر طراحی به چهار بخش مجزا تقسیم میشوند که آب در تمامی شان، هم از نظر کاربرد و هم از نظر تزئینات و آرایههای معماری، نقش بسیار مهمی ایفا میکند. باغ ایرانی اساسا از طریق این سبک طراحی درعین حال که چهار عنصر اصلی در آیین زرتشت یعنی آسمان، زمین، آب و گیاهان را در خود دارد، به نحوی می کوشد که تصویری از باغ بهشت را القا کند.» پیشتر درباره پاسارگاد، کهنترین باغ ایرانی و یکی از باغهای ثبتشده در این فهرست، گفتیم و خواندید. در ادامه مروری داریــم بر هشت مورد دیگرِ این فهرست.
باغفیــن | کاشان
باغ «فین» یکی از زیباترین باغ های ایرانی است که البته خاطره تلخ قتل ناجوانمردانه امیرکبیر را نیز به یادها می آورد. این باغ که مربوط به دوران صفویه است در شهر تاریخی کاشان، که جلوه گاه های هنر معماری ایران است قرار دارد. آب فراوان باغ فین که معجزه ای از جنس معماری ایرانی است، در جوی هایی با رنگ آبی فیروزه ای جاری است و جلوه ای خاص به آن داده است که البته آن را مدیون حضور قنات ها و کاریزهایی است که سخاوتمندانه، آب را به ساکنان این منطقه هدیه داده اند. چشمه معدنی هفت هزار ساله سلیمانیه هم در جنوب این باغ جریان دارد که از صخرهای به نام کوه دندانه در شش کیلومتری غرب کاشان میجوشد و املاح زیادی را با خود حمل میکند و به آن جا میآورد. باغ فین به همراه حمام تاریخی خود که قتلگاه امیر کبیر ایران بود، از جاذبه های دیدنی و مهم ایران است و به حق در فهرست یونسکو جا خوش کرده است.
باغ دولتآباد | یزد
یزد شهر قنات، خانه های کاهگلی و بادگیر است و به عنوان تنها شهر تاریخی ثبت شده در سازمان جهانی یونسکو شناخته می شود. این شهر زیبا تنها به بافت قدیمی و کوچه باغ های گلی اش محدود نمی شود بلکه در دل این شهر کویری نیز باغی دلگشا قرار دارد که جاذبه ای زیبا برای گردشگران و دوست داران تاریخ و طبیعت است. می دانیم که قنات، یکی از ساختارهای تشکیل دهنده باغ های ایرانی بوده است و باغ «دولت آباد» یزد نیز از این قاعده مستثنا نیست. این باغ با معماری بینظیر از سرچشمههای قنات تغذیه کرده و نگین سبزی در دل کویر پدیدآورده است همچنین بلندترین بادگیر یزد و به تبع آن بلندترین بادگیر جهان، در هشتیِ این باغ واقع شدهاست. عمارت هشتی از مهم ترین بخشهای باغ مذکور به شمار میرود که در آن، تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شکل صورت گرفته است.
باغارم | شیراز
نام شیراز که می آید در کنار جاذبه های ادبی، فرهنگی، هنری و تاریخی، زیبایی باغ های آن نیز در ذهن تداعی می شود. باغ «ارم» یکی از 9 اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، در شمال شرقی این شهر و در فاصله کمی از کوه های شمال (باباکوهی) قرار دارد. باغی دلگشا، که تاریخ و عظمت و زیبایی را در خود جای داده و مسافران و گردشگران را به سوی خود می کشاند. به جز زیبایی محیط باغ که با درختان سر به فلک کشیده و گل های رز خودنمایی می کند، عمارت مرکزی آن که در زمان قاجاریه و باتقلید از سبک معماری زندیه ساخته شده، از نظر معماری، نقاشی، کاشی کاری و گچ بری از شاهکارهای معماری آن دوره به حساب می آید. ساختمانی که در گوشه و کنار آن، تصاویری از ناصرالدین شاه قاجار، داستانهایی از فردوسی و نظامی و ادبیات کهن فارسی و قصههای مذهبی کاشیکاری شده است.
باغ اکبریه | بیرجند
بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی، یکی از شهرهای ایران با آب و هوایی خشک و کویری است که باغی باطراوت، به آن زیبایی بخشیده است. باغ «اکبریه» در انتهای خیابان معلم این شهر و در بستری کوهستانی قرار گرفته که ساخت آن به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه برمیگردد. این باغ محل سکونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی بود و در لهجه محلی به «کلاته سرکار امیر» معروف است. عمارت مرکزی باغ که برای تشریفات و پذیرایی از مهمانان بوده، از تزئینات و چشمانداز بسیار عالی برخوردار است. وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان و نیز خیابانهای منتهی به خیابان اصلی عمارت مرکزی، بر زیبایی و طراوت باغ و نمای آن افزوده است. از بخش مرکزی باغ اکبریه به عنوان موزه باستانشناسی و مردمشناسی استفاده میشود و بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری دارد. دیگر بخشهای مجموعه هم امروز تبدیل به سفرهخانه و چایخانه سنتی شدهاند.
باغ شازدهماهان | کرمان
به کرمان که بروی می توانی سراغش را از هر کسی بگیری تا در دل شهری کویری به باغی دلباز و باصفا برسی و روحت تازه شود. باغ سرسبز «شازده ماهان» در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی این شهر و در دل کویر ساخته شده و آب مورد نیاز آن از کوه جوپار تامین می شود. حوضچه ها و جویبارها طراوت خاصی به فضای باغ داده است. کوشک دو طبقه ای نیز در میان باغ قرار دارد که در گذشته به عنوان استراحتگاه مورد استفاده قرار میگرفته است. این باغ به دستور حاکم کرمان در اواخر دوره قاجار ساخته شده و بنا به روایاتی وقتی خبر مرگ ناگهانی حاکم را به ماهان بردند، بنایی که مشغول تکمیل سردر ساختمان بود، تغار گچی را که به دست داشت محکم به دیوار کوبید و فرار کرد! جای خالی کاشیهایی که بر سردر ورودی میبینید، یادگار فرار بنا از کار است.
باغ عباسآباد | بهشهر
در استان زیبا و سرسبز مازندران، در دل دامنه رشته کوه های البرز و در ۹ کیلومتری بهشهر، باغی تاریخی و سرسبز خودنمایی می کند. درختان انبوه و دریاچه ای زیبا، باغی طبیعی به وجود آورده که جاذبه های زیبای طبیعت شمال کشور را تکمیل می کند. باغ «عباس آباد» به دستور شاه عباس اول ساخته شده و مهم ترین باغ غیر کویری ایران است. در وسط این باغ، دریاچه ای زیبا و در میان آن، بنایی آجری به شکل چهار طاقی وجود دارد که زمانی سطح فوقانی آن بستر بنایی با مصالح چوب و سقفی سفالی را تشکیل میداده. چهار طاقی مذکور در زمان آبگیری سد به زیر آب میرود و تنها سطح فوقانی آن مثل جزیرهای بیرون از آب قرار میگیرد. متاسفانه امروز به دلیل کم لطفی به محیط زیست آب این دریاچه در حال کم شدن است.
باغچهلستون | اصفهان
نمی شود به شهر اصفهان، نصف جهان بروی و از زیبایی باغ «چهلستون» بی نصیب بمانی. این باغ که نمونه ای از یک باغ سلطنتی باشکوه است، در واقع بخش کوچکی از باغ وسیع جهاننماست که در زمان صفویه و به دستور شاه عباس اول ساخته شده. از این باغ سرسبز در هنگام جشن ها و مراسم و برای پذیرایی از مهمانان دربار استفاده می شد. کاخ چهلستون یکی از اولین بناهایی است که در آن تزئینات چشمنوازی مثل آینهکاری به کار رفته است. با دیدن نقاشی های بزرگ دیواری، ستون های چوبی و سرستون های مقرنس به شکوه و جلال این کاخ پی خواهید برد.
باغپهلوانپور | مهریز
شهرستان مهریز در استان یزد قرار دارد که باغ معروف آن چون زمردی سبز در دل کویر می درخشد. باغ «پهلوان پور» مربوط به اواخر دوره قاجار است و در محله مزویر آباد این شهرستان واقع شده. این باغ به دلیل روان بودن آب از داخل آن از گذشته دارای جاذبه خاصی بوده است. این آب از قنات مشهور حسن آباد سرچشمه می گیرد و درختان چناری را که در حاشیه آن روییده اند، سیراب می کند. علاوه بر قنات ذکر شده، باغ پهلوان پور، از طریق دو رشته آب دیگر به نام قنات شاه حسینی و قنات مزویر آباد، آبیاری می شود. طرف جوی اصلی باغ مذکور، درختان تنومند و سالخورده چنار قرار دارند. درختان مثمر باغ نیز شامل انار، بادام و خرمالو است و کاشت این درختان با توجه به گرمای زیاد استان یزد نمایانگر آب و هوای متفاوت و نسبتاً خنک این منطقه است.