درباره میکروکتاب‎ها و ادعاهای گزاف‎شان

با خوردن این کپسول‎ها

 کتاب‎خوان شوید!

مهربانی فعالان حوزه نشر اما به لقمه‎لقمه کردن کتاب‎ها و جویدن آن‎ها به ‎جای مشتری، ختم نمی‎شود. کتاب‎فروشی‎های اینترنتی و اپلیکیشن‎های کتاب صوتی و پادکست به مراتب از همکارانِ چاپی‎شان دلسوزتر هستند. مد تازه «میکروکتاب» این ادعا را ثابت می‎کند. در خلاصه‌کتاب‎های چاپی هنوز زحمت خواندن وجود دارد و هنوز قیمت‎های چند ده‎هزارتومانی پشت جلد، مشتری را فراری می‎دهد. میکروکتاب‎ها این مشکل را از سر راه برداشته‎اند. آن‎ها چکیده‎ را هم چکیده کرده‎ و درنهایت آن‎قدری از متن و محتوا باقی گذاشته‌اند که در 50 دقیقه سروتهش هم بیاید. اگر کسی حوصله همین‎قدر خواندن هم نداشته‎ باشد، می‎تواند فایل صوتی کتاب‎های لت‎وپارشده را گوش بدهد. این تبلیغ، کار یکی از مشهورترین تیم‎های میکروکتاب‎ساز است؛ «شما با خواندن میکروکتاب‎ها همان اطلاعات مفیدی را دریافت می‌کنید که مطالعه کتاب اصلی در اختیارتان می‌گذارد، به دور از اضافه‌نویسی». دقت کردید؟ هرچیزی که در 50 دقیقه نگنجد، اضافه‎نویسی است! رمانی را که خواندنش روزها و هفته‎ها زمان لازم دارد، در 50 دقیقه گوش بدهید؛ بقیه‎اش، جمله‎بندی‎های زیرکانه، جزئیات لذت‎بخش شخصیت‎پردازی‎، فراز و فرودهای نفس‎گیر، احساسات و تجربیات انسانی همگی اضافه‎اند. خودیاری‎ها را هم بدون تمرین و مرور و صبوری در چند دقیقه بخوانید تا «اضطراب» را درمان و «خلاقیت» را شکوفا کنید و استاد «خودشناسی» و «مراقبه» و کلی چیز دیگر شوید. سطحی‎خوانی و احساس بی‎نیازی از مطالعه درست و دقیق، از آسیب‎هایی است که این خرده‎کتاب‎ها می‎توانند باعث آن بشوند. بالا بردن فرهنگ مطالعه و افزایش دانش هم ادعاهای تبلیغاتی جذابی هستند که میکروکتاب‎ها برای تحقق آن‎ها، زیادی کوچک‎اند! این کپسول‎های اطلاعاتی، ربطی به مطالعه به معنی فعالیت آگاهانه خواندن همراه با تأمل ندارند؛ دانشی هم که وعده‎اش را می‎دهند، چیزی بیشتر از پیام‎های تلگرامی و پست‎های اینستاگرامی نیست؛ اطلاعات عمومیِ غیرضروری و بدون عمق. اصطلاح کلیشه‎ای اقیانوس‎های به عمق یک سانتی‎متر گویاترین تعبیری است که در این‎باره به ذهنم می‎رسد، تکراری‎بودنش را ببخشید. خلاصه‎های چاپی و میکروکتاب‎ها در کنار همه ایرادهایی که در این پرونده گفتیم و نگفتیم ولی بدیهی به‎نظر می‎رسند، یک اشکال اساسی غیرقابل چشم‎پوشی دارند؛ نظرات را به نفع داده‎ها مصادره می‎کنند. ما به لطف آن‎ها درباره دامنه گسترده‎ای از موضوعات، داده جمع می‎کنیم ولی این داده‎ها را از مسیری به دست‎ نمی‎آوریم که به تحلیل و نظر و بینش منجر ‎شوند.این محصولات غیرفرهنگی ما را از خواندن اصل اثر بی‌نیاز می‌کنند؛ خیلی‌ها خلاصه کتاب می‌خوانند که اگر باب میل‌شان بود بروند خود کتاب را بخوانند اما این اتفاق نمی افتاد  چون اولاً خلاصه‌ها آن قدر بد و بازاری هستند که لذت مطالعه خود اثر را ندارند، ثانیاً وقتی در 50 دقیقه خلاصه کتاب را بخوانیم احساس می‌کنیم همه‌چیز را درباره‌اش می‌دانیم و لازم نیست چند ساعت وقت بگذاریم و خودش را با قیمت بیشتری بخوانیم. توهم دانایی ناشی از این خلاصه خوانی‌ها و اظهارنظر بی‌جا درباره همه‌چیز هم که جای خودش یک آسیب جدی این نوع مطالعه است.

 

میکروکتاب یا ماژیک فسفری بی‌دقت؟

یک تجربه از خواندن خلاصه کتابی که هیچ نسبتی با نسخه اصلی نداشت

چند وقت قبل شروع کردم به مطالعه یک کتاب حدود 700 صفحه‌‌ای؛  کتابی اتو بیوگرافیک که نویسنده در آن بافت اجتماعی کشورش در روزهای کودکی، مناسبات خانوادگی، سرسختی خودش به عنوان یک دانش‌‌آموز، مشکلات نژادی برای دست یافتن به آموزش خوب و پیشرفت و خیلی چیزهای دیگر را به طور مفصل توضیح داده بود. حدود 400 صفحه از کتاب را طی چند روز خواندم. کتاب جالبی بود اما به شکلی که روی آن تبلیغ شده بود اثرگذار نبود. به‌‌هر ترتیب خللی در مطالعه ادامه کتاب پیش آمد و مترصد فرصت بودم تا تمامش کنم تا این‌‌که یک روز بلیت اینترنتی سینما گرفتم و به سالن رفتم اما بعد از چاپ بلیت جلوی سینما متوجه شدم یک ساعت زودتر آمده ام. آن‌‌جا بود که تصمیم گرفتم وقت مرده‌‌ام را زنده کنم. گشتم و گشتم دنبال نسخه الکترونیک کتابی که درحال خواندنش بودم . یک مورد پیدا کردم با قیمت شگفت انگیز دوهزار و 500 تومان. فایل را دانلود کردم و با یک مقدمه عجیب مواجه شدم. در این مقدمه آمده بود گروه فلان به‌‌طور تخصصی آثار برگزیده را خلاصه می‌‌کنند تا مخاطبانی که پول و وقت کافی برای مطالعه کتاب را ندارند با مهم‌‌ترین نکاتش آشنا شوند. برای من‌‌که طی چند روز فقط نصف کتاب را خوانده بودم مطالعه کتابی که به من قول می‌‌داد ظرف 45 دقیقه همه داده‌‌ها را بدانم فرصتی عالی بود. کتاب اصلی من را گام به گام به آن زمان و مکان می‌‌برد. طوری که چهره شخصیت‌‌ها را مجسم می‌‌کردم، به‌‌طور مثال عمه راوی را در ذهنم ساخته بودم، اسم محله، همسایه‌‌ها و همکلاسی و معلم اش  را یاد گرفته بودم، از خواندن کتاب لذت برده بودم و گام به گام در موقعیتی که نویسنده می‌‌خواست از آن مطلع شوم قرار گرفته بودم. اما در کتاب خلاصه شده یکهو با یک سری جمله بی‌‌ربط مواجه شدم که بدون رعایت اصول نگارشی و بدون هیچ حلقه وصلی پشت سر هم آمده بودند. بیشتر شخصیت‌‌ها حذف شده بودند. اتفاقات به‌‌جای توصیف، پشت سرهم ذکر می‌‌شدند. دنیای کتاب درگیرم نمی‌‌کرد. تصور کنید یک نفر به شما بگوید «جدایی نادر از سیمین» را نبین، فیلم یک ایده مرکزی دارد: عواقب دروغ گفتن یا مخفی کاری شخصیت‌‌ها را نشان می‌‌دهد و شما هم فکر کنید با دانستن اصل ایده  و دیالوگ های مهم از تماشای فیلم بی‌‌نیاز شده‌‌اید. به همین راحتی! کتاب خلاصه شده برای این‌‌که به قولش عمل کند و زیر یک ساعت تمام شود دست به انتحار زده بود. خیلی زود تمام شد. با چند جمله کلیدی شبیه سخنان نقل شده از حسین پناهی و ژان ژاک روسو  در فضای مجازی .  در دقایقی که تا شروع فیلم باقی بود به این فکر می‌‌کردم که چرا به جای خواندن این کتاب سراغ جست وجوی سخن بزرگان نرفتم؟ کتابی که مرا گام به گام در مسیر مفهومش پیش نبرد و بخواهد آن مفهوم را به صورت چند جمله به من منتقل کند چه فرقی با سخن بزرگان دارد؟ بماند آن کسی که کتاب را خلاصه کرده در این گزینش به جای حفظ رویکرد نویسنده و روح کتاب، چه قدر سلیقه، نیازها و نگاه خودش را مخلوط کرده و در حقیقت من به جای مطالعه یک کتاب، درحال بررسی هایلایت‌‌های یک نفر بودم که ذهنش هیچ نسبتی با نگاه مولف اصلی ندارد، کسی که ماژیک فسفری‌‌اش خوب هم هایلایت نکرده بود.