راضیه حسینی | خبرنگار

بیشتر ما برای نام بردن از چند ورزش توپی، در وهله اول به فوتبال و سپس والیبال، بسکتبال و هندبال اشاره می‌کنیم ولی قبل از همه این‌ها ما ایرانی‌ها ورزشی به نام چوگان داشتیم که به مراتب جذاب‌تر از ورزش‌های توپی این روزها بوده و تماشاگران زیادی هم داشته است. باید بپذیریم که این روزها فوتبال حرف اول را در میان ورزش‌های دنیا می‌زند و مسئولان ورزشی کشور ما تمام تلاش خود را می‌کنند تا با صرف مبالغ بسیار بالا از این ورزش حمایت کنند. هنوز ماجرای پول‌هایی که در همین چند وقت اخیر به حساب امثال ویلموتس و استراماچونی و ... واریز کرده‌ایم، یادمان نرفته اما در این میان چوگان آن‌قدر مهجور ماند تا در مقطعی کشور آذربایجان تلاش کرد این ورزش اصیل ایرانی را به نام خود ثبت کند و چوگان را از ما ایرانی‌ها بگیرد! این اتفاق در حالی توسط آذربایجانی‌ها پیگیری می شد که قدیمی‌ترین میدان چوگان دنیا در ایران است. البته خوشبختانه حدود یک سال‌و‌نیم پیش این ورزش اصیل به زادگاهش برگشت و در فهرست جهانی یونسکو به نام ایران به ثبت رسید. این روزها کودکان ما چقدر از این بازی بومی ایران می‌دانند؟ اصلاً خودمان تا چه اندازه با این بازی جذاب و دیدنی آشنایی داریم؟ بازی که از گذشته‌های بسیار دور در فرهنگ ما ایرانی‌ها وجود داشته و ردپایش را در میان اشعار شاعرانی مانند سعدی، حافظ، ناصرخسرو و مولانا می‌توان یافت. بیایید در پرونده امروز زندگی‌سلام کمی بیشتر با این ورزش جذاب و مفرح آشنا شویم، از قوانین و تاریخچه این بازی اطلاعاتی به دست بیاوریم و به تمرین یکی از تیم‌های باشگاهی چوگان کشور سر بزنیم.

قدیمی‌ترین میدان چوگان دنیا در اصفهان
درباره تاریخچه این ورزش، همین‌قدر بس که بدانید از 600 سال قبل از میلاد مسیح در ایران وجود داشته است
چوگان یکی از زیباترین ورزش‌های بومی ایران بوده است. ورزشی که سال‌ها به فراموشی سپرده شده بود و چند سالی است که دوباره مورد توجه علاقه‌مندان قرار گرفته و روزنه‌هایی از امید برای احیای آن در دل طرفداران این رشته روشن شده است. این ورزش از 600 سال قبل از میلاد مسیح در ایران وجود داشته، البته در آن زمان بیشتر بین پادشاهان و سربازان رواج داشته و ورزشی بوده که آمادگی اسب و سوارکار را برای رزم بالا می‌برده و در قدیم به بازی پادشاهان معروف بوده است.
  روایتی بسیار قدیمی از چوگان در یک کتاب
قدیمی‌ترین اشاره به چوگان در کتاب «کارنامه اردشیر بابکان» است که در قرن دوم و سوم میلادی نوشته شده است. در بخش سیزدهم این کتاب، چوگان‌بازی در حضور اردشیر و گوی به چوگان زدن هرمزد پسر شاپور این‌گونه ذکر شده است: «شاهپور، هرمزد را از پدر نهان می‌داشت تا آن‌که به هفت سالگی رسید. روزی هرمزد با برنای‌زادگان(نوجوانان) و شاهزادگان اردشیر به اسپریس(میدان) شد و چوگان بازی کرد. اردشیر با موبد موبدان و ارتشداران سردار و بسیاری آزادگان و بزرگان نشسته، به ایشان همی‌نگریست. هرمزد با آن برنایان به سواری چیره و نبرد آزموده بود. چنان که باید بودن یکی از ایشان چوگان به گوی زد و گوی او به کنار اردشیر افتاد و اردشیر هیچ چیز آشکار نساخت(به روی خود نیاورد) و برنایان از کار فرو ماندند و از شکوه اردشیر کس نیارست که بدان جا فرا رود،(ولی) هرمزد به گستاخی رفت و گوی برگرفت و گستاخانه زد و بانگ کرد...». این ماجرا در شاهنامه و تاریخ طبری نیز آمده است که نشان دهنده قدمت این بازی است.
  میدان نقش جهان، قدیمی‌ترین میدان چوگان دنیا
بعد از این که در سال ۱۰۰۶ هجری قمری اصفهان پایتخت صفویه شد، در باغ بزرگ نقش‌جهان میدانی تاریخی به اسم نقش جهان درست شد که روز به روز با اضافه‌شدن بناهایی جدید در اطراف آن رونق بیشتری می‌گرفت. این میدان امروز بعد از گذشت سال ها همچنان یکی از معروف‌ترین میدان‌های ایران و دنیاست اما به غیر از حس و حال خاص و بناهای تاریخی‌اش، قدیمی‌ترین میدان چوگان دنیا هم هست. تا قبل از دوره صفویه، همین‌که زمان جشن‌های سلطنتی فرا می‌رسید این میدان به محلی برای بازی‌های چوگان تبدیل می شد.  امروز با رفتن به این میدان هنوز هم می‌توانید دو دروازه سنگی چوگان را در این میدان ببینید. جالب‌تر این‌که طراحی این میدان تاثیر زیادی روی چگونگی بازی چوگان داشته و بعدها برای ساخت زمین‌های چوگان معروف زیادی از روی این میدان الگوبرداری شده است.
  به فراموشی سپرده شدن چوگان بعد از صفویه
پایان دوران صفویه ایستگاه پایانی چوگان برای ایران بود و بعد از آن، این ورزش به فراموشی سپرده شد و کشورهای دیگر به خصوص در قسمت آمریکای جنوبی چوگان را به صورت حرفه‌ای دنبال کردند و حتی این روزها هم طرفداران بسیار زیادی در آن کشورها دارد. با این حال و قبل از انقلاب در قالب مسابقاتی سعی در احیای این ورزش شد که اتفاقاً در یکی از این مسابقات مهم یک گیلانی به نام آقای قریب تنها گل تیم‌ملی چوگان ایران به آمریکا را وارد دروازه این تیم کرد اما تا چند سال پیش، هیچ‌گاه چوگان به جایگاه اصلی خود بازنگشت. حالا و با گذشت سال‌ها این ورزش دوباره مورد توجه قرار گرفته و امیدواریم بتواند به جایگاه اصلی خود برگردد و ایران در مسابقات‌جهانی به عنوان خاستگاه این بازی، مقام‌آور شود.

سوارکارهایی ماهر   روی اسب‌هایی باوقار!
از نزدیک رفتم سر تمرین چوگان‌بازها ، تصور نمی‌کردم که غذای هر اسب، هفته‌ای 800 هزارتومان آب بخورد

برای کسب اطلاعات بیشتر و دقیق‌تر درباره این ورزش، تصمیم گرفتیم سری به آکادمی چوگان گیلان بزنیم و از نزدیک شاهد تمرین چوگان بازها باشیم. منطقه‌ای خوش آب وهوا در حوالی رشت که اسب‌های چوگان در آن مشغول استراحت و گاهی هم تمرین سوارکاری بودند. زمین سوارکاری و تمرین، از اصطبل و محوطه استراحت اسب‌ها جدا بود. چندنفری مشغول تمرین بودند و اسب‌ها هم آرام و باوقار در حرکت. بعد از تمام شدن تمرین، اسب‌ها را به سمت محوطه‌ای بردند تا کمی استراحت کنند و غذایی بخورند. نژادهای مختلف اسب، با جثه‌های متفاوت و البته خلق و خوهای کاملاً مختلف در کنار هم قرار داشتند. بلند و کشیده یا کوتاه با یال‌هایی که در آفتاب می‌درخشید. گاهی دو اسب در کنار هم آرام و بدون حرکت می‌ایستادند و با چشمانی زیبا به ما خیره می‌شدند و گاهی کل محوطه باید برای یک اسب جوان که سلطان صدایش می‌کردند، قرق می‌شد. وقتی سلطان وارد محوطه شد، ابتدا تمام محوطه را بو کشید تا اسب‌هایی را که قبل از او در این مکان حضور داشتند بشناسد. بعد توجه‌اش به ما جلب شد و حرکات عجیبی برای‌مان درآورد. چشمانش را درشت کرد و زل زد توی چشمان ما و همزمان لثه و دندان‌هایش را به ما نشان داد. نمی‌دانم دقیقاً منظورش چه بود ولی انگار می‌خواست قدرت خودش را به رخ ما بکشد! بعد از چند دقیقه با صدای مربی به تاخت رفت و یال‌های زیبایش را بی‌پروا در باد تکان داد. حسابی تشنه قدرت بود و مهار کردنش سخت. بعد از او اسبی زیبا و کوچک از نوع کاسپین که نژاد بومی گیلان است، وارد شد. آرام و با وقار. یال‌هایش دلبری می‌کرد و نمی‌گذاشت چشم از او برداریم. گوشه‌ای کنار محوطه اسب‌ها نشسته بودم که با «مهدی انتظام» رئیس هیئت چوگان استان‌گیلان آشنا شدم و تصمیم گرفتم با او که سال‌هاست به صورت تخصصی در این رشته فعالیت می‌کند، گپی بزنم.

چوگان، ورزشی نسبتا لاکچری
«انتظام»، یکی از مهم‌ترین دلایل بی‌علاقگی مردم به فعالیت در این رشته را هزینه بالای چوگان می‌داند و می‌گوید: «این ورزش برای آکادمی و همین‌طور ورزشکار بسیار پرهزینه است.» همین ابتدای صحبت، نظرم به رفت و آمد مراقبان اسب‌ها جلب شد که مشغول غذا دادن به آن‌ها در اصطبل‌های‌شان بودند ، تصور نمی‌کردم این غذاها برای هر اسب، هفته‌ای 800 هزارتومان آب بخورد. اسبی که هر دوماه یک بار باید نعل بندی شود و 200 هزار تومان هم هزینه این کار است و جدای همه این‌ها نیاز به مراقبت روحی و جسمی بسیار دارد.

 اول آموزش سوارکاری بعد چوگان‌بازی
«انتظام» درباره هزینه‌های یک چوگان‌باز هم می‌گوید: «ابتدا یک سوارکار باید چندین جلسه دوره ببیند که این دوره‌ها در آکادمی جلسه‌ای 50 هزار تومان است و بستگی به میزان استعداد فرد دارد. می‌تواند در 30 تا 40 جلسه برای یادگیری چوگان آماده شود و گاهی هم ممکن است بیشتر طول بکشد. بعد از مرحله سوارکاری، وارد مرحله بعدی یعنی آموزش چوگان می‌شوند و برای تجهیز و تهیه تمامی ادوات این بازی مانند چوب چوگان، پوتین، کلاه، ساک مخصوص و ... تقریباً باید 10 میلیون تومان هزینه کنند.» طول چوب چوگان معادل ۱۲۹ سانتی متر و انتهای آن به صورت استوانه‌ای است و معمولاً برای ساخت آن از چوب بامبو یا چوب‌های سبک و مقاومی همچون چوب درخت خرمالو استفاده می‌شود. قطر توپ چوگان نیز حدود ۲۵/۸ سانتی متر است و در حدود 127تا141 گرم وزن دارد، جنس توپ از چوب بید یا بامبوست.

آشنایی مختصر
با قوانین چوگان
این پیش کسوت چوگان‌باز درباره قوانین بازی چوگان به صورت مختصر توضیح می‌دهد: «زمین بازی چوگان پنج هکتار است. این بازی به چهار چوکه(وقت) تقسیم می‌شود که البته در کشورهای اروپایی به شش چوکه و در بعضی کشورها به هشت چوکه هم تقسیم می‌شود. هر چوکه چهاردقیقه است و هر بازیکن در بازی باید سه تا چهار اسب داشته باشد تا اسب‌ها بتوانند بین چوکه‌ها استراحت کنند. هر اسب می‌تواند دو چوکه بازی کند اما به شرطی که میان این چوکه‌ها استراحت کند و یکی در میان بازی کند. در هر تیم چهار نفر بازی می‌کنند. نفر اول یک مهاجم است و کار او حمله و نیز کمک به مدافع است. نفر دوم نیز مهاجم است، ولی وظیفه او در دفاع مهم‌تر است. نفر سوم که معمولاً بهترین بازیکن تیم است، وظیفه دارد تا حرکات دفاعی را به ضد حمله تبدیل کند. نفر چهارم نیز مدافع است و وظیفه دارد توپ را از دروازه دور کند. از آن جایی که چوگان بازی با روند سریع است، امکان دارد بازیکنان یک تیم در قسمت‌های مختلفی از زمین قرار گیرند که مربوط به وظیفه بازیکن دیگر باشد. در این حالت باید وظایف آن بازیکن را انجام دهند تا به جای خود بازگردند. این بازی بسیار جذاب است و نیاز به مهارت بسیاری دارد. ورزشکاران باید بتوانند همزمان هم تعادل خودشان را روی اسب حفظ و هم با چوب چوگان توپ را به سمت دروازه هدایت کنند. توپ هر بازیکنی که داخل دروازه شد، زمین بازی عوض می‌شود. سه داور وظیفه اعمال قوانین و برگزاری صحیح مسابقه رادارند که یکی از آن‌ها سرداور است و با اسب در میان زمین حرکت می‌کند. حتی تماشای این ورزش هم بسیار جذاب است. دیدن مهارت اسب و سوارکار و فرستادن توپی کوچک داخل دروازه بسیار هیجان‌انگیز است که فقط یک تماشاگر چوگان این ادعای من را درک می‌کند.»

مجبوریم از آرژانتین
مربی چوگان بیاوریم!
انتظام در قسمت پایانی حرف‌هایش از بی‌مهری مسئولان ورزشی کشور به چوگان انتقاد می‌کند و می‌گوید: «این سال‌ها تلاش‌هایی برای احیای این ورزش شده اما اصلاً کافی نبوده است و حالا کشورهایی مانند آرژانتین در زمینه ورزش چوگان بسیار پیشرفت کرده‌اند طوری‌که ما مجبوریم از آرژانتین مربی خوب و با تجربه جذب کنیم و به ایران بیاوریم. همچنین توجه به این ورزش فقط در دو منطقه تهران و البرز است و سایر شهرها با بودجه‌ای بسیار اندک درتلاش هستند تا این ورزش را سرپا نگه دارند و با توجه به هزینه‌های بالای چوگان، اگر مسئولان یارانه‌های ویژه‌ای برای این ورزش در نظر نگیرند، مردم با تمام علاقه‌ای که دارند نمی‌توانند از پس مخارج آن برآیند و اگر به همین منوال پیش برویم، باز هم چوگان به فراموشی سپرده می‌شود و این میراث ارزشمند  باستانی کشور ما در زادگاه خود فراموش خواهد شد. جالب این جاست که بسیاری از کشورها توانسته اند از این ورزش درآمدزایی کنند و با پرورش اسب‌های چوگانی درسال‌های اخیر ارزآوری بسیار بالایی داشته‌اند . آن‌ها با این کار نه‌تنها ورزش چوگان را گسترش داده‌ بلکه آن را به صنعتی پول‌ساز و مفید تبدیل کرده‌اند.» حرف آخر این‌که، ورزشی که در ایران متولد شده و نمادی از گذشته و فرهنگ ماست حیف است که با بی‌توجهی مسئولان به فراموشی سپرده شود و در مجامع بین‌المللی بین 77 کشوری که به طور رسمی چوگان بازی می‌کنند جزو اولین‌ها نباشیم.