همچو نی دمساز و مشتاقی که دید؟
کمتر پیش می‌آید کسی صدای سحرآمیزش را دوست نداشته باشد. انگار با همه حزنی که در جان ساز «نی» نشسته است باز هم همه ما با شنیدنش نوعی رهایی را تجربه می‌کنیم. نی، ساز ساده‌ای به نظر می‌رسد؛ یک استوانه نسبتاً باریک و بلند با چند حفره کوچک، بدون سیم و پرده و زخمه و هر چیز دیگری که معمولا در کنار سایر سازها می‌بینیم. اما چرا از همین ساز به ظاهر ساده، نی‌نوازان قدرتمند می‌توانند این همه نوای عجیب و اسرارآمیز را بیرون بکشند؟ سازی که تنهایی چوپان‌های صحراگرد را به یادمان می‌آورد؛ شاید این جا همان بیت مولانا بهترین پاسخ به این سوال باشد که: «بشنو از نی چون حکایت می‌کند/ از جدایی‌ها شکایت می‌کند» نی، انگار با بخشی از روح سرگشته و جست‌وجوگر و پریشان ما رابطه دارد. نوای نی ما را یاد جدایی از معشوق می‌اندازد، یاد بریده شدن از نیستان بزرگ آفرینش. در این پرونده می‌خواهیم با بخشی از رازهای نی‌نوازی و جهان عجیب نی‌نوازان آشنایتان کنیم.
نی‌شناسی فشرده
انواع صداهای نی
در موسیقی ایرانی هرگاه اسمی از نی برده می‌شود، منظور همان نی هفت‌بند است. نی دارای ۶ حفره است ۵ تا در جلوی نی و یکی در پشت آن. نی به‌طور کلی دارای ۶ نوع صداست که نوازندگان از سه صدای معروف آن استفاده می‌کنند. که در دو گروه صدای بم و زیر جای دارند: صدای بم شامل: بم (زنبوری)، بم نرم (شبیه قره نی یا کلارینت) و بم ترکیبی (ترکیبی از بم و اوج به شکل همزمان که در موسیقی محلی کاربرد دارد) صدای زیر شامل: اوج، غیث، پس غیث (ذیل). از سختی‌های یادگیری نی‌نوازی درآوردن صدای نی و رسیدن به یک صدای صاف و مطلوب است که سال‌ها نیاز به تمرین مکرر دارد.
شیوه‌های نی‌نوازی
تولید صدا از نی به دو گونه متفاوت است. حالت اول به اصطلاح فرم «لبی» نام دارد که نوازنده در این روش نی را به صورت مایل روی لب های خود قرار داده و با ایجاد یک باریکه هوایی به وسیله روزنه بین دو لب و برخورد این باریکه به تیغه سر نی، صدا تولید می‌کند. پهنای تیغه سر نی در این حالت هر چقدر دارای ضخامت کمتری باشد، صدای تولید شده از نی، شفاف تر خواهد بود. این شیوه نوازندگی بیشتر در ایلات و عشایر و بین چوپانان و به اصطلاح محلی ها رواج دارد. در موسیقی ردیف دستگاهی و کلاسیک ما و در ارکسترهای ایرانی این روش صدادهی، چندان معمول نیست.
حالت دوم به اصطلاح فرم «دندانی» نام دارد که تیغه سر نی در این روش به جای قرار گرفتن در روی لب، بین دو دندان پیشین نوازنده قرار می‌گیرد. باریکه هوایی را در این حالت به جای روزنه بین دولب، فاصله بین سقف دهان و زبان ایجاد می‌کند. این روش نسبت به روش اول از قدمت کمتری برخوردار است و احتمالا در اصفهان، نی نوازی به صورت دندانی ابداع و ترویج شده است. زیرا تا آن جا که تاریخ نشان می‌دهد، اولین نوازنده‌های نی به سبک دندانی در اصفهان بوده‌اند مثل سلیمان اصفهانی، ابراهیم آقاباشی، نایب اسدا... اصفهانی، و استادحسن کسایی که این نوع نوازندگی را به اوج تکامل خود رسانده‌اند.
دانستنی‌هایی درباره نی و تاریخچه آن
نی اولین وسیله ساز ساخت دست بشر است. نتیجه تحقیقات نشان می‌دهد که در 10 هزار سال قبل، از نی برای ساخت سازهای بادی در ارتفاعات آمریکای جنوبی استفاده می‌شده. نقاشان ایرانی در مینیاتورهای خود از هزار سال قبل تصویر نایی یا همان نی را در جلسات سماع همراه با دف به تصویر کشیده‌اند.
گیاه نی نسبت به شرایط اقلیمی و خاک نقاط مختلف کره زمین دارای تنوع بسیاری است و به صورت‌های مختلف برای ساختن سازهای بادی مورد استفاده بشر قرار گرفته است. اما به طور کلی هر ساز بادی از دو قسمت اصلی تشکیل شده؛ یکی مولد صدا و دیگری لوله تشدید یا رزنانس. با این‌که تفاوت در شکل لوله تشدید انواع نی‌ها در سراسر دنیا خیلی کم است اما مولد و نحوه تولید صدا در فرهنگ های مختلف دارای انواع گوناگونی است.
نی ساز جالب و به ظاهر ساده‌ای است و ساختار پیچیده‌ای ندارد در نواختن این ساز حنجره نقش ویژه‌ای دارد، در حقیقت عامل انسانی در نی‌نوازی از سازهای دیگر موثرتر است. اغلب سازها فقط با حرکت دست نواخته می‌شود اما در نی، انگشتان، دندان‌های جلو و حنجره نوازنده بسیار مهم است. نزدیکی تاثیر صدای نی به صدای انسان و کیفیت صوتی این ساز، آن را به صورت نمادی از روح بشر معرفی کرده است. چنان چه در پنج هزار سال قبل در مصر، نی را به همراه جسد نوازنده آن به خاک می سپردند! با این باور که روح نوازنده در ساز او باقی می ماند.
تنوع طولی نی به دلیل نبود امکان کوک‌کردن است؛ به همین خاطر نی را در اندازه های مختلفی می‌سازند که این خلا برطرف شود. در واقع کوتاهی و بلندی نی مانند شل‌کردن و سفت‌کردن سیم سازهای زهی و مضرابی است، یعنی هر چقدر نی بلندتر باشد، صدای بم‌تری تولید و هر چه کوتاه تر شود صدای زیرتری تولید می‌کند.
آشنایی با استادان بزرگ نی‌نوازی ایران
شاید تعجب کنید اما شمار استادان بزرگ نی در ایران بسیار اندک است. با این‌که همه این استادان خدمات مهمی برای به کمال رساندن ساز نی انجام داده‌اند، اما نام «استاد حسن کسایی» و صدای ساز او به گونه دیگری مسیر نی‌نوازی را تغییر داده است. در زندگی نامه بسیاری از استادان بعد از او این جمله مشترک است: «مسحور صدای ساز کسایی شدم و به دنبال نی رفتم.» کسایی الهام بخش بسیاری از نی‌نوازان بود. قبل از آن‌که او را بیشتر بشناسیم به زندگی متقدمان او هم نگاهی انداخته‌ایم.
پدر نی‌نوازان ایران؛ نایب اسدا...
نایب اسدا... اصفهانی (مشهور به خداوندگار نی) پدر نی‌نوازی ایران است. او به قول خودش نی را از آغل گوسفندان به دربار پادشاهان برد. شاید اگر نایب اسدا...، در سال های حکومت قجرها، نی را به دربار شاهان ایرانی نمی‌برد این ساز اکنون مانند سازهای دیگر بادی مثل مزمار، نرم نای، درازنای، سرنا و... به گوشه فراموشی افتاده بود و قدرش شناخته نمی‌شد در حالی که اکنون تنها ساز بادی است که توانسته در موسیقی ایرانی و در کنار دیگر سازهای کلاسیک ایرانی مثل تار، سنتور، سه تار و کمانچه قرار بگیرد و به اصطلاح یک تنه نقش سازهای بادی را در ارکستر ایرانی ایفا کند. استاد نایب اسدا... اصفهانی فرزند نایب حسین خان استاد سرشناس و نوازنده نی در اواسط عصر قاجار بود؛ این هنرمند چیره دست ، دوران طفولیت خود را نزد پدرش به آموزش و فراگیری این ساز پرداخت و در اندک زمانی مهارت کافی به دست آورد. می‌گویند با همه هنرمندی‌اش از تفاخر به دور بود و هر جا مردم را مشتاق سازش می‌دید بی هیچ ناز و توقعی می‌نواخت.
مهدی نوایی
متاسفانه آثار زیادی از استاد نوایی به ما نرسیده اما از زندگی‌نامه او و نقل قول از کسانی که وی را می‌شناختند، می‌توان فهمید که توانایی وی در نوازندگی نی به نسبت هم عصران خود در سطح بالایی بوده است. با گوش دادن آثار معدودی که از او برجای مانده می‌توان به تسلط قابل توجه وی در تولید صدای شفاف از نی (با وجود سری‌های نامناسبی که در آن زمان برای نی استفاده می‌شده) و نیز استفاده از کل وسعت صدایی نی (کاری که در قدیم کمتر از نوازندگان نی شنیده شده است) و همچنین اجرای تحریرهای آوازی سریع و متنوع اشاره کرد.
حسین یاوری
حسین یاوری نیز از جمله نوازندگان مطرح آن دوره و از شاگردان مستقیم نایب اسدا... و مهدی نوایی بوده است. در این خصوص این نکته را نباید فراموش کرد که آثاری که به طور مثال از حسین یاوری در دست است، در سنین کهولت از وی ثبت و ضبط شده و به طور کامل نمی‌توان با شنیدن این آثار توانایی‌اش را در نوازندگی سنجید، زیرا در نوازندگی نی به صورت دندانی، دندان‌های جلو نقش بسیار زیادی در کیفیت صدای نی داشته و کهولت سن که عموماً با خرابی و ریزش دندان ها همراه است، نوازندگان نی را در سنین بالا با مشکلات زیادی در نوازندگی روبه رو می سازد. ظاهراً در اواخر عمر بدون دندان و با قراردادن نی (بدون هرگونه سری) روی لثه، می‌نواخته است.
حسن کسایی؛ الهام‌بخش نی‌نوازان معاصر
نام استاد کسایی با نی چنان عجین شده که تصور یکی بدون دیگری امری است محال. در واقع از استاد کسایی، نی قدرت تازه ای به خود گرفت و حرفی برای گفتن داشت و روز به روز قدرت نهفته در این ساز شکوفا شد و الان به جرئت می‌توان گفت که نی قابلیت اجرای هر نغمه‌ای که در ذهن بشریت تصور شود را داراست، چه در تک نوازی، دو یا سه نوازی یا گروه‌نوازی یا اکسترهای بزرگ نظیر ارکستر سمفونیک. حسن کسایی در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۰۷ در خانواده‌ای تاجر پیشه به دنیا آمد. رفت‌وآمد «سید جواد کسایی» پدر استاد کسایی با اهالی موسیقی باعث علاقه پسرش به نوازندگی شد و همین موضوع باعث شد پدر، او را برای آموختن به نزد مهدی نوایی ببرد. پس از فوت مهدی نوایی کسایی همچنان از همنشینی با نوازندگان اصفهانی استفاده کرد؛ به خصوص از همنوازی با جلیل شهناز که به نوعی حق استادی بر گردن او داشت. استاد حسین کسایی سال ها مکتب‌دار موسیقی اصفهان در رشته های نی، سه تار و آواز بوده است و شاگردان زیادی از او نی‌نوازی آموختند؛ حسین عمومی، حسن ناهید، محمد موسوی، بهزاد فروهری، نعمت ا... ستوده و شهرام میرجلالی.
نی‌نوازان پس از کسایی
«حسن ناهید» (زاده ۱۳۲۲ خورشیدی در کرمان است. او به واسطه نظم و جدیت و علاقه وافری که به این ساز داشت با محدودیت‌هایی که در شیراز وجود داشت از طریق رادیو و غیرمستقیم با تأثیر از ساز استاد حسن کسایی به‌صورت خودآموز شروع به فراگیری این ساز کرد. «حسین عمومی» هم نوازنده برجسته ساز نی و آهنگ ساز و پژوهش‌گر و مدرس برجسته موسیقی ایرانی و نیز دارای مدرک دکترای معماری است.«محمد موسوی» نیز ، سال ۱۳۲۵ در خوزستان به دنیا آمد. وی ابتدا به سازی دیگر علاقه داشت اما بعد از شنیدن صدای نی استاد حسن کسایی از رادیو شیفته این ساز شد و به شکل خود آموز صدای نی را در آورد و سپس با گوش سپردن به ساز استاد حسن کسایی، نی‌نوازی‌اش را تکمیل کرد. از دیگر استادان مطرح نی‌نوازی پس از استاد کسایی می‌توان به «جمشید عندلیبی»، «محمدعلی کیانی‌نژاد»، «بهزاد فروهری» و «عبدالنقی افشارنیا»، «حمیدرضا زبردست» را اشاره کرد.
گفتوگو با یک مدرس جوان سازهای بادی درباره نی
نی، تنها ساز بادی در ارکستر موسیقی ایران
«علی فربودنیا»، نوازنده و مدرس نی و چندساز بادی دیگر مثل کلارینت، ساکسیفون و فلوت به سوالات ما درباره نی و زیروبم نوازندگی آن پاسخ دادهاست.
بعضیها تصور می‌کنند چون نی ساختمان ظاهری پیچیده ای ندارد، پس نواختنش هم راحت است. من اما شنیدم صدا گرفتن از نی اصلا آسان نیست. کمی درباره نوازندگی این ساز برایمان بگویید.
من وقتی از هنرجوها میپرسم چرا سراغ نی آمدهاند، به استثنای تعداد کمی علاقهمند که از پیش درباره این ساز تحقیق کردهاند، بقیه می‌گویند از روی ظاهرش حدس زدیم ساز راحت و ارزانی است. درحالیکه کار کردن با یک ابزار و وسیله ساده بهمراتب سختتر است چون امکاناتی در آن تعبیه نشده که سهولت ایجاد کند. سادگی ساختاری نی و این‌که کلیدی روی آن تعبیه نشده کار را برای نوازنده سخت می‌کند.
غیر از سختی‌های یادگرفتن نی، به نظر می‌رسد آموزش دادنش هم آسان نباشد. مثلا در بقیه سازها استاد میتواند فرم دست نوازنده در گرفتن ساز را اصلاح کند اما مدرس نی از ایننظر نمیتواند به هنرجویش کمک زیادی بکند.
بله، بخش زیادی از آموزشِ نی انتزاعی است. نی داخل دهان قرار می‌گیرد، نه هنرجو میتواند ببیند استادش دقیقا دارد چه کار می‌کند و نه استاد میتواند فرمی را که زاویه نی باید با زبان ایجاد کند، کاملا به هنرجو منتقل کند. از طرف دیگر ما در این ساز با نفس سر و کار داریم و از لحاظ بصری نمیتوانیم حد و اندازه دمیدن در ساز را تعیین کنیم. اگر کمی نفس بیشتر یا کمتر باشد، نتها سر جای خودشان شنیده نمیشوند. در نی، همهچیز برمیگردد به گوش و استعداد هنرجو.
همین سختیها باعث شده، نی نسبت به بقیه سازها نوازندگان کمتری داشتهباشد؟ اصلا من درست فکر میکنم که نینوازها تعدادشان زیاد نیست؟
بله، نی نوازنده کمتری دارد. یک دلیلش همان دشواری در صداگرفتن از ساز است که دربارهاش حرف زدیم؛ کسانی که تازه شروع می‌کنند، چون نمیتوانند صدای خوبی از نی دربیاورند کار را ناتمام رها می‌کنند. دلیل بعدی، محدودیت ساز در اجرای گامهای مختلف و دشواریِ انگشتگذاری است. نکته مهم دیگر این است که معمولا هنرجوها شیفته ظاهر ساز میشوند، نی اما از لحاظ بصری خیلی بیننده را جذب نمیکند؛ حرکات دست نینواز را که چندان هم ملموس نیست مقایسه کنید با ژست و حرکت دست نوازنده تار یا گیتار.
چه کسانی می‌توانند سراغ نی بروند؟
نوازنده نی باید فک سالمی داشتهباشد؛ اگر بین دو تا دندان جلو قدری فاصله باشد، کار برای نوازنده راحتتر می‌شود. دیگر ملاحظه خاصی وجود ندارد جز سن شروع نوازندگی؛ نی را بهدلیل سختیهایی که گفتیم از سن خیلی پایین نمی‌شود شروع کرد چون بچهها دلزده میشوند؛ شش هفتسالگی زمان خوبی است بهنظرم.
من فکر میکنم برای درک و لذت بردن از صدای نی هم پختگی و رشدی لازم است؛ این ساز قرابت عجیبی با انسان دارد.
این خاصیت سازهای بادی است؛ نی، دودوک و کلارینت -در سازهای غربی- به صدای انسان خیلی نزدیک هستند، چون منبع تولید صدایشان نفس انسان است. زمزمهوار و نجواگونه بودن صدای نی هم حس و حال غریبی برای شنونده ایجاد می‌کند.
از این ظرفیت نی، آنطور که باید استفاده می‌شود؟ نی در ارکستر موسیقی ایرانی چه جایگاهی دارد؟
در ارکستر ایرانی چندتا ساز زهی داریم مثل کمانچه و قیچک، چندتا زهی مضرابی داریم مثل سنتور و تار و عود، نی اما تنها ساز بادی در ارکستر موسیقی ایرانی است. بنابراین بهراحتی نمی‌شود از نقشش گذشت؛ غیر از این، نی صدای گروه را بسیار تلطیف می‌کند. الان اما کمتر ساز نی را در ارکستر می‌بینیم چون نوازنده خوب نی، کم شدهاست.
منابع:
ferdowsacademy.comarticle.tebyan.net
hamshahrionline.ir
saziha.ir
www.harmonytalk.com