درباره نامه تربیتیاخلاقی امامعلی(ع) به فرزندشان امامحسن(ع)
تعداد بازدید : 32
از علی( ع) آموز راه و رسم زندگی
پرونده
« خویشاوندانت را گرامى دار زیرا آنها پر و بال تو هستند... بپرهیز از آنکه مرکب طمع ورزى، تو را به سوى هلاکت به پیش راند... خشمت را آهسته آهسته فروخور زیرا من نوشیدنی شیرینتر و گواراتر از آن ندیدهام... به یقین بدان که تو به همه آرزوهاى خود نخواهى رسید و تا زمان مرگ بیشتر زندگى نخواهى کرد و ...» این جملاتی که خواندید، فرازهایی از نامه امام علی(ع) به فرزندشان امام حسن(ع) است که در حقیقت منشوری از بهترین دستور العملهای اعتقادی و اخلاقی است برای تمام کسانی که دل در گرو اخلاق و معنویات دارند. در طول تاریخ، همیشه اندیشههای انسانهای بزرگ، مورد توجه و تامل اهل نظر بوده و همواره سعی شده است تا از خرمن انبوه تفکر و تعمق آنها، توشهای برداشته شود که پشتوانه حرکت در مسیر زندگی باشد. اولیای خاص و معصومان(ع) برتر از همه اندیشمنداناند و سزاوارترند تا چراغ جاودانی هدایت را در راه طالبان حقیقت برافروزند و جان آنان را به نور الهی روشنی بخشند. در سالروز شهادت مولای متقیان، مروری خواهیم داشت بر فرازهایی از نامه ایشان به فرزندشان هر چند به طور قطع مخاطب این نامه تمام انسانها در هر زمان و در گوشه و کنار این کره خاکی هستند بنابراین خواندن این نامه برای هر مرد و زن، والد و فرزند و ... ضروری به نظر میرسد.
فرازهایی از نامه امام علی(ع) به فرزندشان امام حسن(ع)
از اولین قدم برای تربیت فرزند تا ضرورت واقع بینی در زندگی
امام علی(ع) در نامه 31 نهج البلاغه، خطاب به امام حسن(ع) با این مقدمه که « ... و تو را دیدم که پاره ای از منی، بلکه دانستم که مرا همه جان و تنی؛ چنان که اگر آسیبی به تو رسد، پنداری به من رسیده و اگر مرگ به تو روی آرد، گویی رشته زندگی مرا بریده است؛ پس کار تو را چون کار خود دانستم و این پندها بر تو نوشتم تا تو را یاور باشد؛ خواه در کنار تو باشم، خواه نباشم... » توصیه هایی فرمودهاند که در ادامه فرازهایی از آن را خواهید خواند و مشروح آن را باید در نهجالبلاغه جستوجو کرد که ضرورت مطالعهاش نباید بر هیچ فردی پوشیده باشد.
اولین قدم برای تربیت فرزند
پسرم هنگامى که دیدم سالیانى از من گذشت و توانایىام رو به کاستى رفت، به نوشتن وصیت براى تو شتاب کردم و ارزشهاى اخلاقى را براى تو بر شمردم، پیش از آنکه أجل فرا رسد و رازهاى درونم را به تو منتقل نکرده باشم و در نظرم کاهشى پدید آید، چنانکه در جسمم پدید آمد و پیش از آنکه خواهشها و دگرگونىهاى دنیا به تو هجوم آورند و پذیرش و اطاعت مشکل گردد؛ زیرا قلب نوجوان چونان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذرى است که در آن پاشیده شود. پس در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آنکه دلت سخت شود و عقل تو به چیز دیگرى مشغول گردد تا به استقبال کارهایى بروى که صاحبان تجربه، زحمت آزمون آنرا کشیدهاند و تو را از تلاش و یافتن بىنیاز ساختهاند و آن چه از تجربیات آن ها نصیب ما شد، به تو هم رسیده و برخى از تجربیّاتى که بر ما پنهان مانده بود براى شما روشن شود... پس در آغاز تربیت، تصمیم گرفتم تا کتاب خداى توانا و بزرگ را همراه با تفسیر آیات، به تو بیاموزم و شریعت اسلام و احکام آن از حلال و حرام، به تو تعلیم دهم و به چیز دیگرى نپردازم.
همیشه بر خدا توکل داشته باش
در تمام کارها خود را به خدا واگذار که به پناهگاه مطمئن و نیرومندى رسیدهاى و برای حق هر کجا که باشد سختیها را تحمل کن و خود را بردبارانه بر ناملایمات عادت ده، نیکو صفتی است شکیبایی در راه حق.
معیارهاى روابط اجتماعى را مد نظر قرار بده
اى پسرم نفس خود را میزان میان خود و دیگران قرار ده، پس آن چه را که براى خود دوست دارى براى دیگران نیز دوست بدار و آن چه را که براى خود نمىپسندى، براى دیگران مپسند. ستم روا مدار، آنگونه که دوست ندارى به تو ستم شود، نیکوکار باش، آنگونه که دوست دارى به تو نیکى کنند و آن چه را که براى دیگران زشت مىدارى براى خود نیز زشت بشمار و چیزى را براى مردم رضایت ده که براى خود مىپسندى. آن چه را دوست ندارى به تو نسبت دهند، در باره دیگران مگو، بدانکه خود بزرگ بینى و غرور، مخالف راستى و آفت عقل است.
تاریخ را مطالعه کن
پسرم درست است که من به اندازه پیشینیان عمر نکردهام اما در کردار آن ها نظر افکندم و در اخبارشان اندیشیدم و در آثارشان سیر کردم تا آنجا که گویا یکى از آنان شدهام... پس قسمتهاى روشن و شیرین زندگى آنان را از دوران تیرگى شناختم و زندگانى سودمند آنان را با دوران زیانبارش شناسایى کردم، سپس از هر چیزى مهم و ارزشمند آنرا و از هر حادثهاى، زیبا و شیرین آنرا براى تو برگزیدم... در دیار و آثار ویران رفتگان گردش کن و بیندیش که آن ها چه کردند از کجا کوچ کرده و در کجا فرود آمدند از جمع دوستان جدا شده و به دیار غربت سفر کردند، گویا زمانى نمىگذرد که تو هم یکى از آنانى پس جایگاه آینده را آباد کن؛ آخرت را به دنیا مفروش.
از انفاق کردن غافل نشو
بدان راهى پر مشقت و بس طولانى در پیش روى دارى و در این راه بدون کوشش بایسته و تلاش فراوان و اندازه گیرى زاد و توشه و سبک کردن بار گناه، موفق نخواهى بود... اگر مستمندى را دیدى که توشهات را تا قیامت مىبرد و فردا که به آن نیاز دارى به تو باز مىگرداند، کمک او را غنیمت بشمار و زاد و توشه را بر دوش او بگذار و اگر قدرت مالى دارى بیشتر انفاق کن و همراه او بفرست؛ زیرا ممکن است روزى در رستاخیز در جستوجوى چنین فردى باشى و او را نیابى... .
بدان که در توبه همیشه باز است
... در صورت ارتکاب گناه در توبه را مسدود نکرده است؛ در کیفر تو شتاب نداشته و در توبه و بازگشت، بر تو عیب نگرفته است، در آنجا که رسوایى سزاوار تو است، رسوا نساخته و براى بازگشت به خویش شرایط سنگینى مطرح نکرده است... پس از مرگ بترس، نکند زمانى سراغ تو را گیرد که در حال گناه یا در انتظار توبه کردن باشى و مرگ مهلت ندهد و بین تو و توبه فاصله اندازد که در این حال خود را تباه کردهاى.
در زندگی واقع نگر باش
به یقین بدان که تو به همه آرزوهاى خود نخواهى رسید و تا زمان مرگ بیشتر زندگى نخواهى کرد و بر راه کسى مىروى که پیش از تو مىرفت پس در به دست آوردن دنیا آرام باش و در مصرف آن چه به دست آوردى، نیکو عمل کن زیرا چه بسا تلاش بىاندازه براى دنیا که به تاراج رفتن اموال کشانده شد.
حقوق دوستانت را ادا کن
چون برادرت از تو جدا گردد، تو پیوند دوستى را بر قرار کن، اگر روى برگرداند تو مهربانى کن و چون بخل ورزد تو بخشنده باش. هنگامى که دورى مىگزیند تو نزدیک شو و چون سخت مىگیرد تو آسان گیر و به هنگام گناهش عذر او بپذیر، چنانکه گویا بنده او مىباشى و او صاحب نعمت تو است. دوست آن است که در نهان آیین دوستى را رعایت کند... .
خویشاوندانت را گرامی بدار
خویشاوندانت را نیزگرامى دار زیرا آن ها پر و بال تو هستند که با آن پرواز مىکنى و ریشه تو هستند که به آن ها باز مىگردى.
گفتوگویی با حجت الاسلام «محمدکاظم حقانی فضل»
مدیرعلمی دانشنامه ویکی شیعه
این نامه جوانمحور است
اما به درد همه میخورد
محمد علی محمدپور | روزنامهنگار
نامه 31 نهجالبلاغه از سوی امیرالمومنین (ع) به فرزندش امام حسن (ع) نوشته شده اما وقتی آن را میخوانیم، متوجه میشویم که این نامه همه ما را خطاب قرار داده است و از آن میتوانیم نکات بسیاری برای داشتن زندگی بهتر بیاموزیم. به مناسبت ایام شهادت امیرمومنان علی علیه السلام در گفت و گو با حجت الاسلام محمد کاظم حقانی مدیر دانشنامه ویکی شیعه، پژوهشگر و استاد دانشگاه، ابعاد مختلف این نامه را بررسی کردیم.
محدود نشدن این نامه به زمان و مکان
حجتالاسلام حقانی درباره ویژگیهای برجسته این نامه میگوید: «با این که این نامه از طرف امام علی(ع) به عنوان حاکم آن زمان نوشته شده است اما خیلی حال و هوای سیاسی ندارد و بیشتر دیدگاه فردی، تربیتی و اخلاقی را مد نظر دارد. جوانمحور است و رویکرد فردی، اخلاقی دارد پس به زمان و مکان خاصی محدود نمیشود. حتی از سوی یک امام معصوم برای یک امام معصوم دیگر هم نیست بلکه نامهای است از پدری پیر به فرزندی جوان. منتها این پدر پیر، دنیادیده و حکیم است و نامه برای فرزندی است که خیلی سنی ندارد و در عنفوان جوانی به سر میبرد. موعظهمحور است و از این نظر حتی به مخاطبان جوان که به آنها اشاره شده است هم محدود نمیشود یعنی کسی که سنی ازش گذشته و مسن است هم میتواند از این نامه استفاده کند. مثلا امیرالمومنین(ع) خودش را هم توصیف میکند. میفرماید: «از پدری پیر و فانی» به معنای کسی که دارد میمیرد و میخواهد همسایه مردگان شود بنابراین دارد یک شخصی که سنش گذشته را هم موعظه میکند.»
پیامهای مهم این نامه
از حجتالاسلام حقانی درباره نکات و پیامهای مهمی که در این نامه وجود دارد، میپرسم که وی با اشاره به استخراج 49 زیرموضوع مختلف توسط مرحوم دشتی از این نامه، میگوید: «نکات متعددی در آن آمده است. نامه با توصیف جوان شروع میشود. این که جوان چگونه است. مثلا در جایی میفرماید: «الْمُؤَمِّلِ مَا لایدْرِکُ» یعنی جوانی که امید دارد به چیزهایی برسد که هنوز نرسیده است. یا در جایی دیگر میگوید: «کسی که در معرض تیرهای بیماری است» یا «تاجر غرور است یعنی غرور خرید و فروش میکند». در ادامه نکاتی درباره شیوههای تربیتی کودک دارد. میفرماید قبل از اینکه قلب تو سخت شود یعنی دیگران بر قلب تو اثر بگذارند من مبادرت به تربیت تو کردم. همین عبارت نکتههای فراوانی دارد. این که تربیت خیلی زود باید شروع شود. اجازه ندهیم امور دیگری قلب فرزند را به تصرف درآورد.»
اهمیت زنده کردن و میراندن قلب
در کلام امام علی (ع) تنها این مربی نیست که وظایف تربیتی دارد بلکه خود شخصی که در معرض تربیت هست هم وظایفی برای انجام دادن دارد و باید مواظب طهارت وجود خود باشد. استاد حقانی در باره همین نکته مهم میگوید: «در این نامه امام علی(ع) به فرزندش میگوید: قلبت را با موعظه زنده کن. یعنی انگار قلب ما در معرض مرگ است و چیزی مثل غفلت آن را میکشد. حالا این موعظه میتواند موعظهای باشد که خود انسان به خودش میکند یا موعظهای که دیگران میکنند. این در معرض موعظه قرار گرفتن میتواند هم خواندن نهجالبلاغه باشد هم نشستن پای صحبت عالم. خیلی جالب است که پس از این که ابتدا گفت قلبت را زنده کن حالا در ادامه میگوید قلبت را بمیران. ببینید این زنده کردن و مرده کردن هم ناظر به دو جهت است. انسان دو گرایش دارد. گرایش به مادیات، دنیا و نفسانیات و گرایش دیگر هم به معنویات. آن حیات و زنده کردن ناظر به بعد مثبت انسان است و آن بعد میراندن ناظر به مبارزه با نفسانیات. میگوید نفسانیات را با کمک زهد و بیاعتنایی به دنیا بمیران.»
نترسیدن از ملامتگران
مدیر علمی ویکیشیعه درباره یکی دیگر از توصیههای مهم اخلاقی و اجتماعی نامه امام علی(ع) میگوید: «این نامه مهم، توصیههایی درباره روابط بین فردی و اجتماعی دارد. رابطه با خانواده، دوست، برادر و ... که میتوانیم عنوان روابط مدنی و اخلاق اجتماعی را برای آن بگذاریم. تاکید به امر به معروف دارد. میگوید اگر امر به معروف کنید خودتان هم اهل آن معروف میشوید و اگر از منکر نهی کنید خودتان هم از منکر فاصله میگیرید. نکته مهمی که میگوید این است که در این راه هم ملامت ملامتگران مبادا بر شما تاثیر بگذارد. یعنی اگر راهی درست است مبادا به دلیل سرزنش دیگران از راه درست دست بکشید».