1- از دست رفته
محمد علی خیلی کوچک بود که از خانواده دور شد و پدرش او را برای ادامه تحصیل از اصفهان، به بیروت فرستاد. وقتی می گوییم کوچک، منظورمان 18 سالگی نیست. او فقط 12 سال داشت که برای ادامه تحصیل، مملکت را ترک کرد. وقتی هم در ایران نبود، اتفاقات مهم و عجیب و غریبی افتاد. محمد علی شاه مجلس را به توپ بست و آزادی خواهان از جمله پدر محمد علی را به دردسر انداخت. تا جایی که وقتی محمد علی بازگشت، فهمید پدرش را امیر افخم، حاکم بروجرد بر سر چوبه دار برده و اعدام کرده است. این اتفاق ضربه سختی برای او بود.
2- عمری بیش از یک قرن
یک جمع و تفریق ساده بین تاریخ تولد و تاریخ فوت محمد علی جمال زاده به ما می گوید او بیش از یک قرن، عمر کرده است. سال1270 تا 1376 شمسی، یعنی حدود 105 سال زندگی در جهان قصه ها و کتاب ها. جالب این جاست که او تا آخرین سال های این عمر طولانی، همچنان سلامت بود، حافظه اش درست کار می کرد و هنوز هم خوش تیپ و خوش لباس و خوش سر و زبان بود.
3- نامزدی نوبل ادبیات
در میان نویسندگان فارسی زبان تا به امروز، تنها چهار نفر نامزد جایزه نوبل شده اند: «زین العابدین رهنما»، «حسین قدس نخعی» و «ابوالقاسم اعتصام‌زاده» و البته، راوی قصه های کوتاه سرزمین مان «محمد علی جمال زاده». جمال زاده که اولین مجموعه داستان کوتاهش با عنوان «یکی بود، یکی نبود» را در برلین منتشر کرده بود، در سال 1965 میلادی مطابق با 1344 شمسی، نامزد دریافت مهم ترین و با ارزش ترین جایزه ادبی جهان یعنی نوبل شد و این اتفاق بزرگی برای ادبیات ایران به شمار می رفت.
4- ازدواج‌های خارجی‌طـور
جمال زاده در سال 1293 شمسی در شهر دیژون فرانسه، وقتی دانشجوی حقوق بود با ژوزفین، دانشجوی سوئیسی هم دانشگاهی خود آشنا شد و ازدواج کرد. همسر اولش، زنی کاتولیک مذهب بود و بر اثر بیماری استسقا درگذشت. جمال زاده بار دوم هم با یک زن خارجی ازدواج کرد؛ با یک آلمانی به نام «مارگرت اگرت». این زن بنا به قول جمال زاده، مسلمان شده و اسم اش را فاطمه گذاشته بود. یکی از دوستان جمال زاده درباره زن دومش گفته: «نمونه ای از یک زن ایده آل که علاوه بر آلمانی، فرانسه و انگلیسی و فارسی هم می داند و در خیاطی و خانه داری ماهر است.»
5- شکست عشقی استاد
اما این که چرا جمال زاده هیچ وقت زن ایرانی نگرفت را از زبان خودش بخوانید: «وقتی 12 ساله بودم، از ایران خارج شدم و آمدم بیروت و بعد آمدم این جا (ژنو). همسایه ما در ایران دختری داشت به اسم ملکه که من عاشق او بودم. به پدر و مادرم گفته بودم ملکه را برای من نگاه بدارید. اولین سفری که به ایران رفتم، مادرم صدایم زد و گفت: ملکه آمده به دیدنت. خوشحال شدم. ملکه تا مرا دید، گفت: شوهر کرده ام... این طور شد که من در همین اروپا زن گرفتم.»
6- چرا به ایران برنگشت؟
جمال زاده بیشتر عمر خود را در خارج از کشورمان سپری کرد. اما می‌توان گفت که تمام تحقیقاتش درباره ایران، زبان فارسی و گسترده کردن دانش ایرانی ها بود. او دیپلم حقوق خود را از دانشگاه دیژون در فرانسه گرفت اما هیچ وقت در زمینه رشته اش کاری نکرد و عمرش را گذاشت برای ادبیات فارسی و حتی بیش از کسانی که در ایران مانده بودند، بر ادبیات ایران اثرگذاشت. با این حال همیشه برای این که مملکت اش را ترک کرده و خارج نشین شده در مظان اتهام بود. یک بار در پاسخ نامه ای که در سال 1330 به او نوشته شده و از او در این باره سوال شده بود که «چرا در دیار سوئیس نشسته و بی خبر از درد و رنج هموطنان نفرین شده، کبک اش خروس می خواند؟» چنین می نویسد: «من اگر به ایران بیایم، دیر یا زود یا وزیر خواهم شد یا وکیل و سناتور و در آن صورت، معلوم نیست کمتر از الان که دور از این عوالم در خارج هستم، مردم به من اعتراض نداشته باشند.»
7- مرگی پاییزی در آسایشگاه سالمندان
جمال زاده را در پاییز ۱۳۷۶ از خانه اش در یکی از خیابان های ژنو به یک خانه سالمندان منتقل کردند اما او خیلی آن جا نماند و در آبان همان سال از دنیا رفت. پس از درگذشت او ۲۶ هزار برگ از نامه‌ها، دست نوشته‌ها و عکس‌های او در خانه‌اش، به سازمان اسناد ملی تحویل داده شد که مجموعه بی نظیری بود. قبرستان پتی ساکونه، بلوک ۲۲، خانه ابدی جمال زاده است.
7+1 دیدار دو نویسنده بزرگ
وقتی جلال آل احمد «مدیر مدرسه» را نوشت، جمال زاده این داستان را ستایش کرد و برایش نقد نوشت. این نقد باعث رنجش جلال شد چون آن قدرها که باید، مشی جمال زاده را نمی پذیرفت. برای همین نامه نگاری هایی بین او و جمال زاده شروع شد که بسیار خواندنی است. اما سال ها بعد، جلال در سفرش به سوئیس به دیدن جمال زاده رفت. دیداری که شرح آن را در کتاب «سفر فرنگ» آورد. جلال در سفرش به اروپا تصمیم گرفته بود دو نامه نگاری تند و صریحی را که به جمال زاده داشت و در آن به شدت به دلبستگی جمال زاده به غرب و فرنگ و فراموش کردن مردم و کشورش، به او اعتراض کرده بود، به نوعی از دلش در بیاورد.
منابع:برگزیده آثار سید محمد علی جمال زاده، علی دهباشی- دانشنامه رشد - پرتال جامع علوم انسانی - وبسایت انسان شناسی و فرهنگ - وبسایت جمال زاده شناسی